Per Anders Rudling. «Nie całkiem jak Klaus Barbie, ale w tej samej kategorii». Mykoła Łebed', CIA i retuszowanie przeszłości.

Per Anders Rudling. «Nie całkiem jak Klaus Barbie, ale w tej samej kategorii»

Per Anders Rudling. «Nie całkiem jak Klaus Barbie, ale w tej samej kategorii». Mykoła Łebed', CIA i retuszowanie przeszłości.

Pobierz (pdf, 462.0 Kb)

Zapewne wiele razy świadkowie masowych zbrodni OUN-UPA i członkowie rodzin ofiar banderowców zastanawiali się, jak to się dzieje, że raz po raz jakiś dziennikarz lub historyk z tytułem naukowym zabiera głos w przestrzeni publicznej w intencji zaprzeczenia przynajmniej części zbrodni, ewentualnie ich usprawiedliwienia.

Gdy taka osoba pozytywnie nastawiona do zbrodniarzy nosi ukraińskie nazwisko, nasuwa się łatwe wyjaśnienie - oto bliższy lub dalszy krewny mordercy. Gdy nazwisko nie jest w sposób oczywisty ukraińskie, niektórzy zaczynają się doszukiwać ukraińskich korzeni i czasami mają rację.
Tekst zamieszczony poniżej, autorstwa szwedzkiego historyka Pera Andersa Rudlinga, skłania do znajdowania jeszcze jednego wyjaśnienia niezwykłej pobłażliwości wobec sprawców tak potwornych zbrodni.
Jak wiadomo, ale nie zawsze się o tym pamięta, w czasie zimnej wojny wywiady państw zachodnioeuropejskich i USA nie miały oporów przed zatrudnianiem zbrodniarzy wojennych. Jednym z nich był gestapowiec Klaus Barbie. Ten jednak został ostatecznie skazany na dożywotnie więzienie.

Rudling opowiada nam prawdziwą historię zatrudnienia i ochraniania przez CIA nazistowskiego kolaboranta i banderowskiego ludobójcy Mykoły Łebed'a. Okazało się, że decydenci CIA w wewnętrznej korespondencji służbowej napisali o nim: „Nie całkiem jak Klaus Barbie, ale w tej samej kategorii”.

Czyli amerykańscy obrońcy demokracji mieli wiedzę o zbrodniarzu, spodziewali się najwyższego wymiaru kary dla niego, ale byli gotowi ponosić koszty finansowe i polityczne, aby go chronić.

Proszę zwrócić uwagę na zalecenia sztabu doradców CIA: „Napisać poważny, dobrze udokumentowany list do prominentnych gazet w celu oczyszczenia Łebed'a” i „Niech prominentny ukraiński naukowiec przygotuje studium naukowe wyjaśniające rolę Łebed'a w organizacji OUN podczas II wojny światowej dla... odpowiedniej publikacji.”

Jako że historia lubi się powtarzać, nie można wykluczyć, że i obecnie "pożytki" w postaci prestiżu i pieniędzy amerykańskich podatników skłaniają wielu pracowników mediów i ludzi zatrudnionych na uniwersytetach (czyż można nazywać takich dziennikarzami i naukowcami?) do traktowania potworów tak, jakby byli normalnymi ludźmi.

Dziękujemy Perowi Andersowi Rudlingowi, że przeciwstawia się zinstytucjonalizowanemu, politycznie zmotywowanemu kłamstwu.

Wkrótce polscy czytelnicy będą mogli skonfrontować informacje o OUN-UPA przekazywane przez Grzegorza Motykę z wiedzą niemieckiego historyka Grzegorza Rossolińskiego-Liebe, czytając polskie tłumaczenie jego książki: Grzegorz Rossoliński-Liebe. Stepan Bandera. Życie i śmierć ukraińskiego nacjonalisty. Faszyzm, ludobójstwo, kult.Tłumaczenie: Urszula Seweryńska, Mariusz Seweryński, Wydawnictwo: Prószyński i S-ka. Według informacji z Wydawnictwa, książka będzie w sprzedaży w marcu 2018 r.

„Nie całkiem jak Klaus Barbie, ale w tej samej kategorii”.

Mykoła Łebed', CIA i retuszowanie przeszłości.

Per Anders Rudling

Pewnego styczniowego ranka 1986 r. trzech dziennikarzy z lewicowo-liberalnego nowojorskiego dziennika Village Voice pojawiło się u progu 76-letniego Mykoły Łebed'a w Yonkers. Dziennikarze zadawali szczegółowe i wyraźnie ukierunkowane pytania dotyczące przeszłości staruszka jako absolwenta niemieckiej Szkoły Policji Bezpieczeństwa w Zakopanem, w okupowanej przez nazistów Polsce, w 1940 r., gdy Niemcy przygotowywały się do wojny przeciwko Związkowi Radzieckiemu.1 Udzieliwszy zwięzłych i zaprzeczających odpowiedzi na pytania, Łebed' zatrzasnął drzwi przed dziennikarzami. W momencie gdy to zrobił, udało im się zrobić fotografię. Zdjęcie zilustrowało duży artykuł z sensacyjnym nagłówkiem „To Catch a Nazi”, (Złapać nazistę), który ukazał się kilka tygodni później.2

Artykuł w Village Voice, wraz ze szczegółowym opisem zbrodni wojennych, z kolaboracji w Holokauście i z zarzutami, że CIA chroni terrorystę i skazanego przez sąd mordercę, wywołał historiograficzną burzę z piorunami połączoną ze zmasowaną reakcją ukraińskich nacjonalistów – koordynowaną częściowo przez CIA. Dopiero teraz, po otwarciu sowieckich archiwów i odtajnieniu dokumentów zgodnie z Ustawą o Ujawnieniu Nazistowskich Zbrodni Wojennych (Nazi War Crimes Disclosure Act) w 2005 i 2007 roku, można opowiedzieć niezwykłą historię Mykoły Łebed'a i CIA.3Jak pokazuje przypadek SS Hauptsturmführera i oficera Gestapo Klausa Barbie, nazistowscy zbrodniarze wojenni na służbie zachodnich służb wywiadowczych podczas zimnej wojny mogą być kwestią politycznie drażliwą.4 Studiując tą jedną – szczególnie znaczącą – sprawę, artykuł niniejszy ma na celu poszerzenie naszej wiedzy o wykorzystywaniu przez CIA byłych nazistów i kolaborantów w grach szpiegowskich w okresie zimnej wojny, ze szczególnym uwzględnieniem tego, w jaki sposób wspólnota interesów wpłynęła na prezentowanie trudnej przeszłości.

KIM BYŁ MYKOŁA ŁEBED'?

Starzec mieszkający na górnej kondygnacji dwupoziomowego budynku, nad parterem zajmowanym przez właściciela budynku, jego byłego kierowcą i ochroniarza „z czasów tajnych operacji II wojny światowej na Zachodniej Ukrainie”5, nie był przeciętnym mieszkańcem nowojorskiego przedmieścia. Były przywódca skrajnie prawicowej Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) i organizator jej przerażającej służby bezpieczeństwa, Służby Bezpeky (SB OUN), Mykoła Łebed' (1909/10–1998) był skazanym przez sąd mordercą z długą listą aktów przemocy politycznej, z okresem kolaboracji z nazistowskimi Niemcami włącznie. W 1934 r. Łebed' uczestniczył w obozie szkoleniowym pod Rzymem, prowadzonym przez chorwacką Ustaša.6 Odegrał pomocniczą ale ważną rolę w zabójstwie polskiego ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego w czerwcu tego roku. W styczniu 1936 r. Łebed' został skazany na śmierć za zorganizowanie zabójstwa, wyrok został zamieniony na dożywotnie więzienie.7 Uwolniony po niemieckim ataku na Polskę w 1939 r. Łebed' stał się jedną z czołowych postaci w bardziej radykalnym skrzydle OUN powstałym w następstwie rozłamu w organizacji w 1940 r.8

Organizacja ta, znana jako OUN Bandery, lub OUN(b) od nazwiska swego przywódcy, Stepana Bandery (1909-1959), dążyła do ustanowienia totalitarnego państwa ukraińskiego pod jego kontrolą.9 30 czerwca 1941 r. w trakcie nieudanej próby utworzenia państwowości ukraińskiej, „premier” OUN(b) Jarosław Stećko (1912-1986) oświadczył, że jego nowe państwo będzie „ściśle współpracować z Narodowo-Socjalistycznymi Wielkimi Niemcami... pod przywództwem Führera Adolfa Hitlera.”10 Stećko zapewnił Adolfa Hitlera, Benito Mussoliniego, Francisco Franco i Ante Pavelića, że nowe państwo będzie nowym, zaangażowanym członkiem Nowego Ładu Hitlera w Europie.11Proklamacji państwa towarzyszyła fala pogromów w ponad 140 miejscowościach zachodniej Ukrainy, zorganizowanych przez OUN(b) latem 1941 r., w których zamordowano tysiące Żydów.12 Łebed', osoba numer trzy w hierarchii OUN(b), przybył do Lwowa 3 lipca 1941 r.13

Niezależnie od deklaracji lojalności Hitler nie był w ogóle zainteresowany państwem OUN(b). Jego planem było kolonizowanie Ukrainy. Działania OUN (b) zostały wkrótce ostro ukrócone. Bandera i Stećko zostali przywiezieni do Berlina, gdzie zostali przesłuchani, ale poza tym mogli swobodnie poruszać się po mieście i nadal prześladować władze niemieckie prośbami o współpracę z ich grupą.14 Po zabójstwie dwóch wysoko postawionych ukraińskich nacjonalistów z rywalizującego skrzydła OUN Melnyka, pozostającego w otwartej współpracy z Gestapo i odmawiającego uznania deklaracji z 30 czerwca, Bandera i Stećko zostali zatrzymani. Spędzili większość wojny jako Ehrenhäftlinge w Zellenbau, specjalnym aneksie do obozu w Sachsenhausen, służącym do przetrzymywania szczególnie ważnych postaci politycznych.15 Gestapo wydało nakaz aresztowania Łebed'a i, w związku z tym, w dniu 4 października 1941 r. wysłało za nim list gończy. Łebed' zszedł do podziemia i od września 1941 r. do maja 1943 r. pełnił obowiązki przywódcy OUN(b).

W tym okresie OUN(b) aktywnie infiltrowała różne niemieckie oddziały policji pomocniczej w okupowanym Związku Radzieckim, zdobywając umiejętność posługiwania się bronią i doświadczenie bojowe, ale także angażując się bardzo bezpośrednio w egzekucje Holokaustu na Ukrainie i w Białorusi.16 W lutym 1943 r. OUN(b) i jej zbrojne ramię, Ukraińska Powstańcza Armia (Ukrainśka Powstanśka Armija, UPA), rozpoczęły skoordynowaną kampanię czystek etnicznych i masowych mordów polskiej ludności cywilnej na zachodniej Ukrainie, liczba ofiar, według różnych szacunków, wyniosła od 60 000 do 100 000 osób.17 Dokładna data podjęcia przez OUN(b) decyzji o usunięciu Polaków nie jest znana, podobnie jak nie została precyzyjnie określona rola Łebed'a. Źródła archiwalne, w tym powojenne polskie przesłuchania miejscowego przywódcy OUN(b), zawierają wyraźne odniesienia do „Rozkazu nr 1” SB OUN(b) o „masowej likwidacji ludności polskiej, począwszy od Polesia, a następnie na Wołyniu”, wydanym na początku 1943 r., w czasie, gdy Roman Szuchewycz (1907-1950) odsuwał w cień Łebed'a z jego dominującej pozycji w OUN(b).18

Po uwolnieniu Bandery w sierpniu 1944 r. OUN(b) ponownie wznowiła strategiczną kolaborację z władzami niemieckimi.19 Kontakt został nawiązany przez Łebed'a, za pośrednictwem jego wysłannika Iwana Hryniocha (1907-1994).20 Równocześnie OUN(b) starała się nawiązać kontakt z zachodnimi sojusznikami. Zadaniem Łebed'a było ustanowienie relacji z wywiadem amerykańskim. Niereformowalni totalitaryści Bandera i Stećko pozostali wierni idei jednopartyjnej dyktatury, autorytaryzmowi i politycznemu terrorowi, podczas gdy grupa Łebed'a, po klęsce niemieckiej pod Stalingradem, była gotowa zaakceptować pewien stopień politycznego pluralizmu. Konflikt Łebed'a i Bandery był osobisty, polityczny i gwałtowny. Jego kulminacją był wystrzał z pistoletu Łebed'a w Banderę podczas sporu w połowie marca 1947 r., na który Bandera z kolei zareagował zleceniem zabójstwa Łebed'a.21 Grupa Bandery, Sekcje Zagraniczne OUN (Zakordonne Czastyny OUN, ZCz OUN) rozstała się z Zagranicznym Przedstawicielstwem Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwolenia (Zakordonne Predstawnyctwo Ukrajinśkoji Hołownoji Wyzwol'noji Rady, zpUHWR) w 1948 roku. Na zachodniej Ukrainie UPA kontynuowała zbrojny opór przeciwko Sowietom do 1949-1950 roku. Powstanie zostało zmiażdżone z największą brutalnością, życie straciło około 153 000 osób.22

Skoncentrowana w Monachium grupa Bandery, największa i najbardziej bojowa ukraińska organizacja polityczna, wkrótce straciła poparcie Stanów Zjednoczonych, w równej mierze z powodu jej zamiłowania do zabójstw politycznych, zorganizowanej przestępczości, czarnorynkowego handlu narkotykami i alkoholem, jak i podrabiania amerykańskich banknotów.23 OUN(b) kontynuowała jednak pracę z wywiadem brytyjskim, włoskim i zachodnioniemieckim do końca lat 50. XX wieku, kiedy to przyszło jej w coraz większym stopniu polegać na finansowaniu od Hiszpanii Franco i Tajwanu Czang Kaj-Szeka.24 Sam Bandera został zamordowany przez sowieckiego agenta ukraińskiego w 1959 r., ale jego organizacja w okresie zimnej wojny kontynuowała tajne i w dużej mierze nieudane próby przenikania na terytorium ZSRR.25 Po 1971 r. w Kanadzie, gdzie osiedliło się wielu jej zwolenników, OUN(b) stała się beneficjentem funduszy rządowych pod egidą oficjalnej wielokulturowości.26 W 1992 r. OUN(b) repatriowała sporą część swojej organizacji na Ukrainę.

Grupa Łebed'a była stosunkowo niewielka. Składała się z dwóch pokrywających się organizacji finansowanych przez CIA, wspomnianego wyżej zpUHWR oraz OUN za granicą (zakordonnyj), lub OUN(z), założonej w 1954 r. W 1949 r. CIA potajemnie sprowadziła Łebed'a do Stanów Zjednoczonych, gdzie przybył uruchomić jeden z najbardziej udanych i długotrwałych tajnych programów skierowanych przeciwko Związkowi Radzieckiemu. W pierwszych latach powojennych Łebed' wydaje się być zaangażowany w program OHIO (później BINGO, 1949-1950), rządowy program Stanów Zjednoczonych, wykorzystujący ukraińskich agentów nacjonalistycznych w obozach dla osób przesiedlonych (DP), aby wyśledzić i zlikwidować podejrzanych sowieckich kretów w amerykańskich strefach okupacyjnych w Niemczech i Austrii.27 W latach 1948-1952 Łebed' i jego współpracownik Jewhen Stachiw (1918-2014) odegrali kluczowe role w tajnych operacjach CIA, w których członkowie OUN lojalni wobec jego frakcji byli zrzucani na spadochronach na terytorium Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (USRR) w związku z antysowieckimi operacjami partyzanckimi.28 W latach 1952-1977 Łebed' prowadził tajny program CIA AERODYNAMIC (później QRDYNAMIC i QRPLUMB), funkcjonujący aż do czasu, gdy prezydent George H.W. Bush zaprzestał jego finansowania we wrześniu 1990 r. Jego celem było „wykorzystanie i intensyfikowanie nacjonalistycznych i innych tendencji dysydenckich na sowieckiej Ukrainie”.29 Głównym zadaniem był przemyt materiałów antysowieckich, publikowanych w Nowym Jorku przez fasadową organizację pod nazwą Prolog Research Corporation, Inc., na ukraińską SRR. Od 1961 r. Prolog wydawał czasopismo Suczasnist' [Współczesność]. Odmienne w tonie i treści od wojowniczych, ideologicznie nieelastycznych czasopism OUN(b) Bandery, Suczasnist' stało się jednym z najważniejszych czasopism ukraińskiej emigracji. Nie przyjmując żadnych nowych członków do swojego wewnętrznego kręgu osób zaufanych aż do lat siedemdziesiątych, zpUHWR Łebed'a – w przeciwieństwie do innych emigracyjnych organizacji nacjonalistycznych – uniknęło infiltracji przez KGB. CIA określiła program AERODYNAMIC jako „główny wehikuł, za pośrednictwem którego Agencja prowadzi swoje operacje przeciwko Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej. Głównym celem projektu jest wykorzystanie kontaktów z sowieckimi obywatelami ukraińskimi w intencji pobudzenia narodowych i intelektualnych niepokojów w ukraińskiej SRR.”30

Utajnione środowisko Łebed'a, określane przez CIA jako „bardziej 'umiarkowane' niż większość, tj. nie fanatycznie antybolszewickie, monarchistyczne czy neofaszystowskie”,31 było tym niezwykłym wehikułem służącym do osiągania jej celu „wzbudzania nastrojów liberalnych w ZSRR jako całości”.32 W tym małżeństwie z rozsądku CIA wspierała, w imieniu demokracji liberalnej, etno-nacjonalistyczną grupę kierowaną przez skazanego przez sąd zabójcę, podczas gdy zpUHWR/OUN(z) ze swojej strony pracowały dla rządu nie wspierającego ich wersji ukraińskiej niepodległości.33

W latach 1950. i 1960. Holokaust skupiał na sobie tylko ograniczone zainteresowanie w Ameryce Północnej. Podczas gdy odizolowane głosy emigrantów liberalnych i socjalistycznych czasami wyrażały zaniepokojenie wojenną przeszłość Łebed'a, większość krytyki pod jego adresem pochodziła z OUN(b), która była niechętna finansowaniu CIA dla grupy Łebed'a. Zmieniło się to pod koniec lat 70. XX wieku, kiedy Holokaust zajął ważne miejsce w zachodniej pamięci historycznej, między innymi dzięki telewizyjnej premierze w 1978 roku miniserialu Holokaust.34 Dla wielu powojennych ukraińskich emigrantów i ich potomstwa taki rozwój sytuacji był często bolesnym procesem. Ponieważ nieproporcjonalnie duża liczba 250 000 ukraińskich przesiedleńców, którzy pozostali w Europie Zachodniej w 1947 r., podczas wojny w różnych formach służyła niemieckim władzom okupacyjnym, społeczność emigracyjna była wrażliwa na zarzuty popełniania zbrodni wojennych lub współudział w Holoauście.35 Wielu emigrantów zabolały sprawozdania na temat ukraińskiej kolaboracji, ponieważ postrzegali je jako obrażające ich honor narodowy.36Względna ignorancja ogółu społeczeństwa dodatkowo skomplikowała sprawy: wiedza przeciętnego Amerykanina o tych wschodnich Europejczykach często była niewielka, raczej nie odbiegała od ich stereotypowej reputacji antysemitów i kolaborantów w Holokauście.37

Utworzenie Biura Specjalnych Dochodzeń (Office of Special Investigations, OSI) w Departamencie Sprawiedliwości w 1979 roku zwiększyło niepokój w ukraińskiej społeczności emigracyjnej. OSI zostało obarczone zadaniem zbadania przeszłości imigrantów przybyłych do Stanów Zjednoczonych po drugiej wojnie światowej, podejrzanych o kolaborację z reżimem nazistowskim. W następstwie przeprowadzonych dochodzeń OSI wszczęła postępowania w sprawie denaturalizacji w sądach cywilnych, uzasadniając to tym, że jego klienci sfałszowali swoje formularze wizowe przy wjeździe do Stanów Zjednoczonych. Najlepiej byłoby, gdyby osoby winne zostały pozbawione obywatelstwa amerykańskiego, a następnie deportowane. Zarzuty popełnienia zbrodni wojennej i kolaboracji z nazistami posłużyły jako wezwanie do zjednoczenia dla znacznej części diaspory ukraińskiej.38

Sprawa Johna Demianiuka (1920-2012), byłego strażnika obozu zagłady w Sobiborze, który w 1952 roku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych i osiadł w Ohio, stała się kontrowersyjną kwestią skupiającą na sobie uwagę znacznej części społeczności ukraińskiej, na przykład tylko na samą obronę prawną zebrano ponad milion dolarów.39Tymczasem Demianiuk był tylko jednym z wielu domniemanych zbrodniarzy wojennych stojących w obliczu denaturalizacji i deportacji w latach 1980. Były strażnik obozu śmierci w Treblince Fedor Fedorenko (1907-1987) został zdenaturalizowany w 1981 r. i odesłany do Ukraińskiej SRR w grudniu 1984 r., gdzie został uznany za winnego zbrodni wojennych, skazany na śmierć i stracony przez rozstrzelanie w 1986 lub 1987 r. Estoński strażnik obozu koncentracyjnego Karl Linnas (1919-1987) został zdenaturalizowany i deportowany do ZSRR w 1987 r., gdzie oczekując na proces zmarł w szpitalu więziennym.40 Innym ważny przypadek to Andrija Artuković (1899-1988), były minister spraw wewnętrznych w faszystowskim rządzie chorwackim Ustaša, aresztowany w listopadzie 1984 r., a następnie poddany ekstradycji do Jugosławii w listopadzie 1986 r.41 Sprawy te wywołały silne emocje wśród społeczności ukraińskiej w Ameryce Północnej.42

W raporcie General Accounting Office Stanów Zjednoczonych (GAO) z 1985 r.43 Łebed' był jedną z dwunastu osób przez nią badanych. Obawiając się możliwości ujawnienia roli Łebed'a i jego związku z Agencją, 16 sierpnia 1985 r. CIA skontaktowała się bezpośrednio z szefem OSI Neilem Sherem w sprawie swego zaangażowania ze starym nacjonalistą. Sher, zgodnie z zapisami CIA, „zgodził się chronić tajemnicę QRPLUMB, jeśli dochodzenie w sprawie P/2 [Łebed'] zostanie wznowione, i obiecał, że OSI poinformuje CIA o wszelkich nowych wydarzeniach w sprawie P/2. Ta umowa została potwierdzona w grudniu 1985 r., kiedy OSI poinformowała CIA o planowanym zwrócenia się do rządu polskiego w tej sprawie”.44

CIA obserwowała sprawą Łebed'a z rosnącym zaniepokojeniem po październiku 1985 r., kiedy OSI zaczęło analizować przeszłość Łebed'a „odnośnie oskarżeń, że mógł kolaborować z Niemcami oraz jako przywódca OUN podczas II wojny światowej być może był odpowiedzialny za ewentualne zbrodnie wojenne OUN” i przeprowadziło przesłuchanie byłego przywódcy OUN(b).45 Roman Kupchinsky (1944-2010),46 następca Łebed'a na stanowisku prezesa Prologu, był przekonany o sowieckiej inspiracji zarzutów i zażądał od CIA i GAO przeproszenia Łebed'a.47 Zapis tej korespondencji pozostaje nieosiągalny dla badaczy, ale dostępne materiały wskazują na osiągnięcie jakiejś formy porozumienia:

Przedstawiciele Agencji z biura głównego radcy prawnego i tego biura spotkali się z szefem Biura Dochodzeń Specjalnych (OSI) [Neilem Sherem] w Departamencie Sprawiedliwości i poinformowali go o sprawie i naszej obawie o bezpieczeństwo operacji QRPLUMB. Szef OSI oświadczył, że jego biuro nie posiada akt pana Łebed'a i w tej chwili nie ma podstaw do wszczęcia śledztwa; a jeśli takie dochodzenie będzie uzasadnione w przyszłości, poinformuje Agencję o swoich działaniach. Odradzał podejmowanie jakichkolwiek działań mających na celu skorygowanie publicznego oświadczenia GAO na temat Łebed'a, aby nie prowokować w ten sposób niekorzystnych raportów śledczych w mediach. Ponadto rekomendował abyśmy poinformowali nasze kongresowe komisje nadzorujące i kongresmana [Petera W.] Rodino [D-NJ] o sprawie i naszych obawach dotyczących bezpieczeństwa, zwłaszcza, że miał on dowody wywierania przez pewne sfery presji na kongresmena Rodino, aby przeprowadzić wysłuchanie publiczne w związku z raportem GAO.48

Obawy CIA były uzasadnione. Wkrótce sprawa Łebed'a zwróciła uwagę dziennikarzy śledczych. Pierwsze poważne dziennikarskie śledztwo w sprawie wojennej przeszłości Łebed'a nie zostało zainicjowane przez jedną z dużych nowojorskich gazet, ale przez stosunkowo niewielką, lewicowo-liberalną gazetę społecznościową Village Voice. Zespół badawczy dziennikarzy śledczych, pod kierownictwem młodego dziennikarza Joego Conason'a (1954), spędził miesiące badając wojenną przeszłość Łebed'a, zanim skontaktował się bezpośrednio z weteranem OUN i współpracownikiem CIA w jego domu w Yonkers w styczniu 1986 r.49 Conason przekopał się przez ogromne ilości źródeł archiwalnych, w tym częściowo zredagowane zapisy Korpusu Kontrwywiadu Armii USA (CIC) uzyskane na mocy ustawy o wolności informacji (Freedom of Information Act), zapisy imigracyjne, wywiady z ukraińskimi emigrantami i relacje naocznych świadków, uzyskane dzięki pracownikowi naukowemu Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie.50 Jeszcze bardziej alarmujące było to, że artykuł Conasona zawierał konkretną, szczegółową kronikę działalności i miejsc pobytu Łebed'a w latach 1939-1941. Te szczegóły stanowiły bezpośrednie wyzwanie dla oficjalnej wersji przeszłości Łebed'a głoszonej przez ukraińską diasporę i przez CIA.51 Główny nacisk położono na jego przeszłości nazistowskiego kolaboranta: „Jedyną wskazówką, co właściwie robił Łebed' w latach 1940 i 1941 r., jest dokument CIC... karta w aktach CIC identyfikuje Łebed'a jako 'absolwenta Zakopanego, szkoły policji kryminalnej Polski'.”

Conason następnie przytoczył wspomnienia Mykoły Kosakiwśkiego,52 kolegi absolwenta i jednego ze starszych członków OUN przeszkolonych w szkole zakopiańskiej, o tym, jak w listopadzie powstała „Ukraińska Jednostka Szkoleniowa”: „Zgodnie z deklaracją [Łebed'a] jednostka ukraińska została zorganizowana przez kierownictwo OUN i za zgodą Niemieckiej Służby Bezpieczeństwa. W jej skład weszło 120 specjalnie dobranych kursantów... 'Ukraińskim komendantem ... był Mykoła Łebed [sic].' Program ... kładł nacisk na 'ćwiczenie twardości serc'.” Conason zacytował wspomnienia Kosakiwśkiego jak to się odbywało,

O zachodzie słońca ... Krüger, Rosenbaum, Łebed' [sic] i kilku kursantów pojechali do Zakopanego, weszli do jakiegoś żydowskiego domu, porwali Żyda i dostarczyli go do Jednostki. Pewnego wieczoru, pod koniec listopada lub na początku grudnia 1939 r., wrócili z młodym Żydem. W obecności ukraińskich seniorów, w tym mnie, Krüger i Rosenbaum, wzmocnieni alkoholem, [oni] kontynuowali demonstrację właściwych metod przesłuchiwania.

Ilustracja 6.1. Pierwsza strona artykułu „Złapać nazistę” („Catch a Nazi”) 
Joe'go Conasona w Village Voice, 11 lutego 1986 r.

Conason kontynuował:

Dążąc do nakłonienia niewinnego Żyda do przyznania się do zgwałcenia aryjskiej kobiety, niemieccy oficerowie bili go i torturowali, używając swoich pięści, miecza i żelaznych prętów. Kiedy był zakrwawiony od stóp do głów, przykładali sól i ogień do jego ran. Złamany mężczyzna przyznał się do swoich fikcyjnych zbrodni. Ale to nie był koniec... [Według Kosakiwśkiego]„Rosenbaum ponownie uderzył Żyda żelazną rurą, a Łebed' również własnymi rękami pomagał mu w tej 'bohaterskiej akcji'. Jeden ze starszych Ukraińców i ja wycofaliśmy się ze spektaklu do naszych pokoi. Później dowiedzieliśmy się, że torturowany mężczyzna został rozebrany do naga, postawiony przed szkołą jako 'wartownik' i oblany wodą przy silnym mrozie.”

Następnego dnia, przypomniał sobie Kosakiwśkyj, on i jego przyjaciel złożyli protest pod adresem Łebed'a, ale komendant powiedział im bez ogródek, że „obowiązkiem każdego członka OUN jest pokazać Niemcom, że jego nerwy są tak samo mocne jak niemieckie i że serce każdego nacjonalisty jest twarde jak stal”.

Na bezpośrednie pytanie Conasona Łebed' przyznał, że był w szkole zakopiańskiej, ale według jego słów było to zimą 1940-1941, a nie 1939-1940, jak stwierdził Kosakiwśkyj, dodając: „Opuściłem [ją] po pięciu tygodniach. Mam dokładnie daty. Odszedłem.”53 Zespół Conasona nie tylko badał przeszłość Łebed'a w obozie szkoleniowym w Zakopanem, ale także jego domniemaną pracę po wojnie dla CIA, co do której przedstawił bardzo mocne wskazówki. Chociaż CIA odmówiła komentarza w tej sprawie, Village Voice uznała dostarczone dowody za wystarczające, by stwierdzić jednoznacznie: „CIA przywiozła Mykołę Łebed'a do USA pod zmienionym nazwiskiem i ukryła jego przeszłość przed INS”.54

Historia zaprezentowana przez Village Voice wywołała znaczne zainteresowanie i wkrótce została podjęta przez większe publikatory, w tym New York Post, Herald Statesman,55 New York Times56, a także kilka żydowskich gazet społecznościowych.57 Artykuł szybko stał się niebezpiecznym obciążeniem, grożącym rozszyfrowaniem jednego z najszerzej zakrojonych programów tajnych akcji CIA. W przeciwieństwie do Demianiuka i Fedorenki, którzy po wojnie nie byli politycznie aktywni, Łebed' był wieloletnim współpracownikiem Agencji, kierującym jej działaniami propagandowymi, posiadającym ważne koneksje i wsparcie ze strony CIA. Dzięki wieloletniemu doświadczeniu w tajnych akcjach i operacjach, Łebed' nie był osobą, która bez szemrania zaakceptowałaby ujawnienie własnej przeszłości i swojej organizacji. Wykorzystując swoje dawne kontakty nawiązane podczas pracy w Prologu – walczył. Roman Kupchinsky, następca Łebed'a, rozpoczął skoordynowaną kontrofensywę w ukraińskiej prasie w Ameryce Północnej. Podczas gdy CIA doskonale zdawała sobie sprawę z przeszłości Łebed'a – także przed 1986 r. o jego szkoleniu w Zakopanem – Kupchinsky na łamach Ukrainian Weekly zaprzeczył wszystkiemu, odpowiadając z premedytacją litanią oczywistych kłamstw. Kupchinsky oskarżył Village Voice o niechlujstwo dziennikarskie i ignorancję, odrzucił artykuł jako część sowieckiej konspiracji i zakwestionował stan zdrowia psychicznego Conasona. „Przyjaciele [Łebed'a] spędzili [II wojnę światową] w więzieniu,” stwierdził Kupchinsky. „Jego żona spędziła wojnę zatrzymana przez Niemców, jego córka urodziła się w obozie koncentracyjnym. Każdy, kto twierdzi, że [Łebed'] jest nazistowskim zbrodniarzem wojennym, jest wręcz szalony” – powiedział Kupchinsky dla Herald Statesman.58

Ukrainian Weekly rozpoczął własny atak na Conasona. Village Voice, zapewniał tygodnik, ma „nieźle zszarganą reputację, angażując się w typ reportażu znanego jako dziennikarstwo poszukujące skandali”. Cytuje też źródło zbliżone do Łebed'a, osobę pragnącą zachować anonimowość, która zauważyła, że „historia została w sposób oczywisty wyreżyserowana przez Moskwę”.59 W następnym tygodniu Ukrainian Weekly opublikował wywiad z Kupchinsky'm zawierający twierdzenie, jakoby artykuł Village Voice nie zawierał „niczego, co wskazywałoby na fakt bycia [pana Łebed'a] kolaborantem” i zaprzeczył, że Łebed' kiedykolwiek dowodził SB.60 Zadziwiające, negując kolaborację Łebed'a z nazistami, Kupchinsky potwierdził fakt szkolenia Łebed'a w Zakopanem, ale zaprezentował je jako raczej bezproblemowy epizod z przeszłości, z którego Łebed' całkowicie się rozliczył.61 „Łebed' nigdy nie ukrywał, że był w Zakopanem... Był tam tylko przez pięć tygodni i wyjechał zaraz po odkryciu, że jest to policyjna szkoła Gestapo.” Kupchinsky załączył kopię listu gończego Gestapo z 4 października 1941 r. List gończy, opublikowany przezUkrainian Weekly, wyjaśnił Kupchinsky, „podnosi dalsze wątpliwości co do rzekomego bliskiego związku pana Łebed'a z nazistami”. Conason zwrócił uwagę na tajemnicze biura w Monachium, Londynie i Kairze, utrzymywane przez Prolog oprócz biura nowojorskiego, ponieważ ilość publikacji od ośmiu do dziesięciu wolumenów rocznie plus dwa lub trzy czasopisma o niewielkim nakładzie nie mogłyby zapewnić wystarczającego źródła dochodu, aby utrzymać działalność na taką skalę.62 Kupchinsky jednocześnie konsekwentnie zanegował związek Łebed'a i Prologu z CIA, stanowczo utrzymując jakoby program wydawania książek Prologu i darowizny od społeczności ukraińskiej w pełni zapewniały finansowanie organizacji. „Łebed'”, powiedział,

nie ma nic do ukrycia... Przybył do tego kraju całkowicie legalnie i nigdy nie był agentem CIA. Najważniejsze jest to, że ten artykuł jest atakiem na każdego, kto popiera niepodległość Ukrainy... Sowieci konsekwentnie starali się zdyskredytować ukraiński ruch wyzwolenia, a artykuł Voice pojawia się w czasie, gdy Sowieci nadal oczerniają ukraińskie podziemie.

Kupchinsky w konkluzji stwierdził: Prolog, „od lat próbujący poprawić stosunki ukraińsko-żydowskie, wzywa społeczność ukraińską, aby nie postrzegała tego ostatniego ataku na ukraińskich nacjonalistów jako 'spisku żydowskiego'.”63 Kupchinsky zakwalifikował dziedzictwo Łebed'a do aktu pojednania, jednocześnie starając się zapobiec przejawom otwartego antysemityzmu wewnątrz własnej społeczności.

Na zakończenie Ukrainian Weekly wezwał społeczność ukraińską do zwarcia swoich szeregów i zjednoczenia się wokół Łebed'a, utożsamionego z samą Ukrainą, oraz „zdemaskowania” czegoś, co określił mianem konspiracji moskiewskiej:

Społeczność ukraińska powinna się zjednoczyć, aby zdemaskować i zwalczyć kampanię oszczerstw inicjowaną z Moskwy. Podobnie społeczność ukraińska powinna przeciwstawić się dezinformacji rozpowszechnianej przez elementy zachodnie, niezależnie od tego, czy są one rezultatem ignorancji, czy świadomej złej woli. Obowiązkiem całej społeczności ukraińskiej jest oświecenie tych zniesławiających jej szlachetną walkę o wolność i odmawiających jej niezbywalnego prawa do szukania sprawiedliwości dla Ukraińców, aby mogli sami decydować o swoim własnym losie w swojej ojczyźnie. Najnowsze ataki nie są skierowane przeciwko jednej osobie lub jednej grupie politycznej, jest to ofensywa przeciwko całej naszej społeczności, przeciwko czci Ukraińców i ich dobremu imieniu. Możemy skutecznie bronić prawdy tylko jako jedna wspólnota i zjednoczony front.64

Łebed' wezwał na pomoc historyka i weterana OUN, Tarasa Hunczaka,65 w 1984 roku zwerbowanego przez następcę Łebed'a, Kupchinskiego, do pracy na stanowisku redaktora czasopisma Suczasnist'.66 Hunczak podziwiał Łebed'a i podzielał jego zaangażowanie w pro-nacjonalistyczną narrację historyczną.67 W swoich wspomnieniach Hunczak opisuje, jak „ataki” na domniemanych zbrodniarzy wojennych z Ukrainy stanowiły „obrazę mojego poczucia narodowej godności i dlatego zareagowałem na nie, pisząc repliki do gazet i czasopism”.68 Hunczak napisał do gazety New York Times jako nauczyciel akademicki i uczony. Podpisując się jako „Taras Hunczak, profesor historii”, ubolewał nad artykułem tej gazety z 6 lutego 1986 r. zatytułowanym „C.I.A. przyznała się do wpuszczenia nazisty do USA”, jak stwierdził, przeczytał go „z ogromnym przerażeniem”:

Trudno mi zrozumieć, w jaki sposób pana Łebed'a można nazwać „nazistowskim kolaborantem”, gdy od lipca 1941 r. był on de facto przywódcą ukraińskiego anty-nazistowskiego podziemnego ruchu zwanego Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów. Jak wszystkie współczesne ruchy nacjonalistyczne, ruch ukraiński dążył do utworzenia niepodległego państwa ukraińskiego – celu pozostającego w sprzeczności z nazistowskimi celami w Europie Wschodniej. Walka OUN przeciwko nazistom jest kwestią oficjalnie stwierdzoną, istnieją tego niezaprzeczalne dowody.

Następnie Hunczak powtórzył kanoniczną narrację diaspory: wiktymizację OUN z rąk nazistów, ze szczególnym naciskiem na uwięzienie Bandery i Stećki w Sachsenhausen. Hunczak, nie zapominając o przedłożeniu kopii listu gończego za Łebed'em z 1941 roku, podkreślił pobyt żony i córki Łebed'a w obozie koncentracyjnym Ravensbrück. Hunczak podsumował: „W świetle powyższych faktów powinno być oczywiste, że zarzut współpracy z nazistami postawiony panu Łebed'owi jest absurdem”.69 New York Times nie opublikował jego listu. Pojawił się w następnym miesiącu w Ukrainian Weekly, wiodącym ukraińskim czasopiśmie diaspory.70

Najwyraźniej zakłopotana ponownym, ogromnym zainteresowaniem osobą Łebad'a, CIA zareagowała, kładąc nową warstwę wybielającą przeszłość Łebed'a. 18 lutego szef sztabu politycznego i psychologicznego CIA sformułował strategię Agencji: „[My] nie widzimy obecnie żadnego powodu, aby nie trzymać się ustalonej dla QRPLUMB wersji legendy.”71 „My”, mówi raport z następnego tygodnia, „obecnie pracujemy z naszym głównym tajnym personelem i osobami zatrudnionymi oficjalnie w celu określenia możliwych obszarów wrażliwości w relacjach Agencji z organizacją QRPLUMB i zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa tych relacji.”72

Ilustracja 6.2. Niemiecki list gończy za Mykołą Łebed'em (październik 1941). Ze wszystkich dokumentów znajdujących się w Archiwum Mykoły Łebed'a w Ukraińskim Instytucie Badawczym Harvardu ten pojawia się najczęściej. W latach 1970. i 1980. Łebed' i Prolog wykonali dziesiątki kopii listu gończego, wprowadzając je do wielu folderów w jego archiwum.

Ku konsternacji CIA, 14 marca do debaty włączył się sam Łebed'. W liście do redaktora Jewish Chronicle Łebed' opisał artykuł w Village Voice jako „próbę o charakterze zamachu morderczego”. Twierdził, że „wbrew zarzutom wyprodukowanym przez pana Conasona, nigdy nie współpracowałem z Niemcami ani żadnymi innymi mocarstwami. Ani pośrednio, ani bezpośrednio, nigdy nie byłem zaangażowany w żadne działania anty-[s]emickie”.73 Podobnie jak Kupchinsky i Hunczak, Łebed' zilustrował swoją opowieść przez dołączenie kopii listu gończego Gestapo. Łebed' napisał także do gazety New York Times, aby zaoferować alternatywną wersję przeszłości. Zwrócił się do dziennikarza New York Timesa, Ralpha Blumenthala, który opowiedział historię Łebed'a.

Nigdy nie byłem nazistą ani nie kolaborowałem z Niemcami. Nigdy nie byłem szkolony w żadnej niemieckiej szkole policyjnej, ani nie byłem zaangażowany w prześladowanie Żydów ani żadnych innych narodowości. Po umieszczeniu szefa Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) Stepana Bandery i jego zastępcy Jarosława Stećki w areszcie domowym w lipcu 1941 r., a następnie uwięzieniu w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen od września 1941 r. do września 1944 r. stanąłem na czele anty-nazistowskiego ruchu oporu OUN (od połowy lipca 1941 do maja 1943)... Nasza walka nigdy nie była skierowana przeciwko żadnym innym ludziom; przeciwstawialiśmy się tylko tym obcym mocarstwom, które zniewoliły i wspierały zniewolenie Ukrainy.74

Za pośrednictwem swojego adwokata Nestora L. Olesnycky'ego, Łebed' opracował odpowiedź dla Village Voice, w której zakwestionował wszystkie najważniejsze punkty w artykule Conasona. Odpowiedź Łebed'a systematycznie negowała antyżydowską przemoc OUN(b), zamiast tego prezentowała ukraińskich nacjonalistów jako zbawców Żydów, jednocześnie odwracając role ofiar i sprawców przez łączenie Żydów ze stalinowskim terrorem:

Pan Conason nie daje żadnego konkretnego dowodu na to, że Łebed' był nazistowskim kolaborantem, ... Pan Łebed' nigdy nie kierował siłami bezpieczeństwa OUN... Co do rzekomego faszyzmu OUN, Pan Conason wrzuca to zdanie bez żadnego dowodu. Jakim sposobem OUN mogła być faszystowska? Czy w swoim programie nazywała się „faszystowska”? Nie. Czy propagowała zabijanie Żydów? Nie. OUN mogła nie być szczególnie pro-żydowska, ze zrozumiałych powodów ... Jest zupełnie jasne, że Ukraińcy cierpieli straszliwie z rąk GPU, OGPU i NKWD. Jest więc zrozumiałe do pewnego stopnia, dlaczego nie byli szczególnie pro-żydowscy. Trzeba też pamiętać, że Żydzi na Ukrainie nie zawsze podzielają zatroskanie swoich rodaków, Ukraińców, żywotną kwestią ukraińskiej niepodległości ... Dopiero w 1943 r., kiedy powstała UPA, niektórzy Żydzi dołączyli do UPA jako lekarze, drukarze i specjaliści od broni.75

W odniesieniu do bardziej konkretnych stwierdzeń, Łebed', za pośrednictwem swojego pełnomocnika, zaprzeczył im całkowicie:

Mykoła Łebed' nigdy nie uczęszczał do szkoły treningowej Gestapo ani żadnej innej szkoły policyjnej. Nigdy nie brał udziału w żadnych działaniach antyżydowskich. Od końca grudnia 1939 r. do stycznia 1940 r. Łebed' przebywał w obozie w Zakopanem, Polska. W czasie jego pobytu było tam dwóch członków niemieckiej SD, oficer Kruger i podoficer „Mutti”, którego nazwiska nigdy nie podano. Niemcy nie ingerowali w codzienne życie obozu. 22 stycznia 1940 r. Kruger powiedział Łebed'owi, że celem polityki Hitlera jest rozszerzenie Rzeszy Niemieckiej na terytorium Związku Radzieckiego i że w niedalekiej przyszłości wszyscy uczestnicy obozu będą musieli wypełnić kwestionariusze personalne i zostać sfotografowani. Wtedy Łebed' opuścił obóz.76

Uwikłanie Łebed'a w publiczną debatę na temat jego terrorystycznej przeszłości, jego relacji z nazistowskimi Niemcami, roli OUN podczas Holokaustu, a także jego długofalowej afiliacji z CIA stanowiło rosnące obciążenie dla Agencji. Oficerowie w centrali CIA zamiast tego zasugerowali następującą odpowiedź: „Napisać poważny, dobrze udokumentowany list do prominentnych gazet w celu oczyszczenia Łebed'a” i „Niech prominentny ukraiński naukowiec przygotuje studium naukowe wyjaśniające rolę Łebed'a w organizacji OUN podczas II wojny światowej dla... odpowiedniej publikacji.”77 Jednocześnie Agencja próbowała odwieść społeczność ukraińską od pomysłu wniesienia oskarżenia o zniesławienie: „[ma] miejsce presja ze strony społeczności ukraińskiej” – zauważył raport CIA – „w celu wniesienia oskarżenia o zniesławienie przeciwko 'Village Voice' jako sposobu oczyszczenia imienia [Łebed'a] i reputacji społeczności ukraińskiej.” Po uzyskaniu informacji, że [Łebed'] rozważał podjęcie kroków prawnych, przedstawiciele sztabu politycznego i psychologicznego poprosili o spotkanie w celu omówienia opcji i konsekwencji: „Naszym głównym celem było uniknięcie jakichkolwiek działań prawnych, które mogłyby narazić na szwank obecne relacje Agencji z organizacją QRPLUMB.”78 CIA zapewniła sobie współpracę Łebed'a. Zgodził się „nie rozpoczynać procesu o zniesławienie przeciwko 'Village Voice' w tej chwili, ponieważ rozumie, że takie działanie z jego strony mogą zniszczyć organizację QRPLUMB.”79 CIA obawiało się również incydentów ze stróżami prawa i sprawiedliwości. Mimo że Łebed' miał już ochroniarza, agencja zastanawiała się, czy nie powinna przenieść Łebed'a „do jakiegoś innego miejsca poza nowojorskim obszarem metropolitalnym... Należy utrzymywać kontakt z FBI, jeśli i gdy stwierdzone zostanie niebezpieczeństwo dla Łebed'a. Zwrócono się również do lokalnych sił policyjnych i poinformowano o zaistniałej sytuacji.”80

Jeśli Kupchinsky koordynował reakcję medialną, a profesor Hunczak dostarczył zaprzeczaniu legitymację akademicką, to trzeci etap wysiłków na rzecz oczyszczenia Łebed'a był polityczny. Ukrainian Weekly opublikował oświadczenie o całkowitym zanegowaniu zarzutów przez zpUWHR w języku angielskim; Suczasnist' przedrukowało je w języku ukraińskim.81 Argument nie był nowy, lecz taki, który nacjonalistyczni emigranci mechanicznie powtarzali od połowy lat 1940. Łebed', jak czytamy, „nigdy nie kolaborował z nazistowskimi Niemcami ani żadnym innym mocarstwem;”, OUN walczyła z Hitlerem od 1941 r., a członkowie OUN „byli więzieni w Auschwitz, Dachau, Sachsenhausen, Bergen-Belsen i innych obozach śmierci. Wielu zginęło, w tym dwaj bracia Stepana Bandery, zamordowani przez nazistów w Auschwitz.” OUN „nigdy w żaden sposób nie była faszystowska... chociaż w programie założycielskim miała elementy autorytaryzmu, nigdy nie popierała rasizmu, ksenofobii ani antysemityzmu.” Zamiast tego, w sierpniu 1943 r. „przyjęła demokratyczny program z zagwarantowanymi równymi prawami dla wszystkich obywateli Ukrainy, niezależnie od ich narodowości, rasy albo religii.” OUN „była rewolucyjną organizacją bojowników o wolność – nie organizacją terrorystyczną. Jedynie prześladowcy narodu ukraińskiego nazywają członków OUN terrorystami.” Wbrew twierdzeniom Conasona, OUN „nie liczyła na nazistowskie Niemcy jako wyzwoliciela lub sojusznika Ukrainy. W pierwszych tygodniach nazistowskiej okupacji Ukrainy OUN zainicjowała trwający trzy lata podziemny ruch oporu przeciwko okupacji.”

We wrześniu 1986 r. czasopismo Suczasnist' powróciło do tematu, publikując oświadczenie Rady Politycznej Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów za granicą, OUN(z).82 Oświadczenie OUN(z) prezentowało Conasona i Village Voice jako narzędzia Moskwy, przeznaczone do niszczenie narodu ukraińskiego: „Bezpodstawność całego kompleksu oskarżeń 'kolaborantów nazistowskich' ujawniła się natychmiast po niemieckiej okupacji terytorium ukraińskiego. OUN pod przewodnictwem Stepana Bandery – i, podczas jego nieobecności w kraju – Łebed'a, walczyła aktywnie i brutalnie z narodowymi socjalistycznymi władzami okupacyjnymi.”83 W związku z doniesieniem o „zniesławieniu ukraińskiego imienia” został opublikowany list otwarty podpisany przez 110 znanych liderów społecznych i polityków emigracyjnych. Sygnatariusze ogłosili „alarm” w sprawie „eksterminowania wszelkich przejawów szczególnych cech kulturowych narodu ukraińskiego” przez „komunistyczną Moskwę”. Lamentowali, jak to „moskiewscy komuniści i ich przedstawiciele na Ukrainie fałszują naszą historię, oczerniają nasze tradycje, szerzą kłamstwa przeciwko naszym bojownikom o wolność narodu ukraińskiego jako rzekomym lokajom obcych mocarstw”. Dla OUN(z) artykuł Conasona był częścią szerszej kampanii Moskwy, a „Mykoła Łebed' ... to jeden z najwybitniejszych organizatorów walki antyniemieckiej w czasie nazistowskiej okupacji Ukrainy.”84

Ta akcja zmierzająca do ograniczenia rozmiarów szkód [na reputacji Łebed'a i CIA] była koordynowana i profesjonalnie zarządzana przez organizację QRPLUMB. Dokumenty dowodowe, rejestrujące wszystkie te zarzuty, zostały przekazane Łebed'owi, który, chociaż przeszedł na emeryturę, pozostał stałym gościem i kimś w rodzaju szarej eminencji w biurze Prologu na 875 West End Avenue. Oświadczenie zpUHWR zostało opublikowane co najmniej trzynaście razy w językach ukraińskim i angielskim w ukraińskich publikatorach diaspory w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Australii i Kanadzie.85 W dniu 10 czerwca 1986 r. środowisko Prologu mogło zameldować Łebed'owi, że w ukraińskiej prasie emigracyjnej pojawiło w co najmniej 59 artykułów obalających tezy Conasona.86 Strategia polegała na nie wykraczaniu narracji historii II wojny światowej poza granice Ukrainy, z ulokowanymi w jej centrum członkami OUN, zarówno w roli głównych ofiar nazizmu, jak i przywódców antynazistowskiego ruchu oporu na Ukrainie. Natomiast Łebed' znalazł się w najbardziej centralnym punkcie tej opowieści, a to dzięki wykorzystaniu listu gończego Gestapo z października 1941 roku w charakterze „glejtu żelaznego” lub asa atutowego, przy jednoczesnym odrzuceniu wiarygodności Village Voice jako narzędzia KGB.

Pomimo znacznych zasobów zmobilizowanych w celu oczyszczenia kartoteki Łebed'a, rezultaty były mieszane. Zainteresowanie Łebed'em nie zmalało. W 1987 i 1988 r. CIA z zaniepokojeniem odnotowywała dalsze dociekania OSI odnośnie przeszłości Łebed'a, komentując, że „gdyby OSI wniosło oficjalne zarzuty, mogłoby to spowodować poddanie naszych relacji z organizacją QRPLUMB pogłębionej kontroli, z możliwością zdemaskowania”.87Kategoryczne zaprzeczanie agentów operacyjnych CIA kontrastuje z zaniepokojonym tonem wewnętrznej korespondencji CIA. Doskonale zdając sobie sprawę z kolaboracji OUN z nazistowskimi Niemcami, CIA wewnętrznie potwierdzała ten fakt wiele razy w całej rozciągłości. Jednak chodziło nie tyle o utrzymywanie oczyszczonego i heroicznego wizerunku OUN, co o polityczne obciążenie długoterminową współpracą Agencji z Łebed'em, gdyby jego przeszłość stała się publicznie znana.

Chociaż nie wierzymy, że P/2 [Łebed'] kiedykolwiek osobiście popełnił zbrodnię wojenną, był on, w okresie II wojny światowej, przywódcą Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) podczas nieobecności Stepana Bandery, który spędził wojnę w nazistowskim obozie koncentracyjnym za proklamowanie niepodległej republiki ukraińskiej po inwazji nazistowskiej w lipcu 1941 r. Przez kilka tygodni po inwazji niemieckiej OUN kolaborowała z nazistami. Kolaboracja jednak zakończyła się szybko, a Bandera został uwięziony, podobnie jak żona i córka P/2, które również spędziły II wojnę światową w nazistowskim obozie koncentracyjnym. (Przekazaliśmy OSI kopię listu „gończego” Gestapo wydanego w 1941 r. w celu schwytania P/2)... Istnieje duże prawdopodobieństwo, że Polacy i być może Sowieci upublicznią taki wniosek, a tym samym będą próbować powiązać P/2 – sytuacja bez wyjścia – ze zbrodniami wojennymi, znając, jak to bywa, znaczenie faktu, że wniosek pochodzi od OSI. To nie tylko zaszkodziłoby naszemu ukraińskiemu programowi, ale osobiście zniszczyłoby P/2, który ma 78 lat i służy nam od prawie 40 lat. Ponadto, jeśli nie uda nam się ochronić P/2 przed dochodzeniami [ze strony] Polaków, może nastąpić silna reakcja ze strony ukraińskiej (a może nawet całej wschodnioeuropejskiej) społeczności emigracyjnej, z którą ściśle współpracujemy, zwłaszcza jeśli Polacy nagłośnią sprawę. Sądzimy, że istnieje pewne ryzyko, że nasza próba zablokowania śledztwa [prowadzonego przez] Polaków może zostać upubliczniona poprzez przeciek z Departamentu Sprawiedliwości. Może to spowodować dla nas trudny problem – nie całkiem [jak w przypadku] Klausa Barbie, ale w tej kategorii – mimo to nadal rekomendujemy poproszenie Sprawiedliwości o powstrzymanie się od kontaktu z jakimkolwiek krajem bloku prowadzącego dochodzenie w sprawie P/2.88

Po zakończeniu zimnej wojny administracja George'a H. W. Busha wstrzymała finansowanie projektu QRPLUMB, który dobiegł kresu 30 września 1990 r. W styczniu 1992 r. czasopismo Suczasnist' zostało przeniesione do Kijowa i utraciło związki instytucjonalne ze środowiskiem zpUHWR.89 OSI nie przestało interesować się Łebed'em do końca jego życia. W dniu 4 października 1991 r. OSI poinformowało CIA, że zamierza „rozpocząć dochodzenia z rządami Niemiec, Polski i USRR na temat działalności P/2 [Łebed'a] podczas II Wojny Światowej”.90 Jednak, po zakończeniu programu QRPLUMB, wewnętrzna dokumentacja CIA sugeruje, że Agencja potraktowała te zarzuty raczej lekceważąco. Jak zanotowano w jednym z raportów: „Poza zaledwie kilkoma zarzutami, prawdopodobnie umotywowanymi politycznie przez wrogich wobec ukraińskiej emigracji informatorów, OSI nie prowadzi sprawy od 1985 roku ... [Łebed'] ma teraz 78 lat i stan jego zdrowia jest zły. Poza potencjalnymi względami bezpieczeństwa (możliwym zdemaskowaniem wsparcia udzielanego przez CIA dla projektu QRPLUMB przez 43 lata) jest jeszcze czynnik ludzki, który należy brać pod uwagę.”91 Kiedy kongresmenka Elizabeth Holtzman (D-NY) w 1992 r. poprosiła o dostęp do akt CIA Łebed'a, CIA odpowiedziała, że „nie znaleziono żadnych akt na temat Łebed'a”.92 To bezceremonialne i kategoryczne zaprzeczanie kontynuowano aż do śmierci Łebed'a.93

Ostatnie lata Łebed'a były zatrute goryczą choroby. Cierpiał na chorobę Alzheimera i zmarł spokojnie w swoim łóżku w Pittsburghu, w dniu 18 lipca 1998 roku w wieku 89 lat.94 Nie poniósł żadnych konsekwencji prawnych za swoje działania w czasie wojny. Podczas napiętego okresu zimnej wojny, gdy domniemani zbrodniarze wojenni, nie posiadający takich koneksji jak Łebed', zostali poddani gruntownemu śledztwu i czasem denaturalizacji, sprawa Łebed'a była niezwykłym wyjątkiem. Dla ukraińskiej społeczności emigracyjnej, mocno obciążonej wyretuszowaną i wysoce zideologizowaną wersją niedawnej przeszłości, stawka była bardzo wysoka; jeśli Łebed' upadnie, to samo stanie się z ich całą wojenną narracją. Jeśli chodzi o CIA, ona ryzykowałaby ujawnienie jednego z jej najdłużej funkcjonujących tajnych programów działań, który Łebed' – terrorysta i skazany przez sąd morderca – prowadził przez ponad ćwierć wieku. Podczas gdy znaczące materiały CIA na temat Łebed'a pozostają niedostępne, materiały dostępne z archiwów polskich, niemieckich, ukraińskich, amerykańskich i rosyjskich wspierają charakterystykę Łebed'a sporządzoną przez historyka Jeffreya Burds'a jako „wielkiego zbrodniarza wojennego, prawdopodobnie najwyższego rangą nazistowskiego mordercę, jaki kiedykolwiek przybył do Ameryki”.95 Dziennikarstwo śledcze Conasona w 1986 roku nie było jakimś drobnym wyczynem w czasach, gdy historycy dopiero zaczynali rozumieć skomplikowaną i brutalną przeszłość OUN i UPA. Jeśli mielibyśmy podnieść wobec niego jakiś zarzut, to ten, że nadmierne skupienie uwagi Conasona na kolaboracji Łebed'a z nazistowskimi Niemcami odwróciło uwagę od okrucieństw popełnionych przez OUN(b) w czasie, gdy Łebed' pełnił obowiązki lidera tej organizacji. Masakry popełnione przez OUN(b) i UPA na dziesiątkach tysięcy Polaków i tysiącach Żydów, przemoc polityczna SB OUN(b) przeciwko politycznym rywalom na Ukrainie oraz w amerykańskiej i brytyjskiej strefach okupacyjnych w pierwszych latach powojennych zdecydowanie przyćmiły okrucieństwa popełnione w szkole w Zakopanem.

Lojalność CIA wobec długoletniego pracownika i cennego nabytku Agencji sprawiły, że Łebed' otrzymał preferencyjne traktowanie, z którego nie skorzystali inni, mniej prominentni domniemani zbrodniarze wojenni. Centralna rola Łebed'a jako agenta operacyjnego CIA zapewniła mu platformę, z której jego środowisko rozpoczęło kontr-inicjatywę, angażując aktywne politycznie segmenty swojej społeczności do swojej obrony. Wykazując niewielkie, jeśli w ogóle, zainteresowanie przeszłością Łebed'a w obozie szkoleniowym w Zakopanem, kiedy po raz pierwszy przybył do Stanów Zjednoczonych, w 1986 r. CIA zaakceptowała, biorąc je za dobrą monetę, własne twierdzenia Łebed'a o uczęszczaniu do szkoły w Zakopanem przez kilka tygodni bez wiedzy o jej sponsorach.96 Dostępna dokumentacja bardzo poważnie sugeruje, że CIA zainterweniowała w zamian za jego długotrwałą działalność, częściowo w charakterze nagrody za jego długą i wierną służbę dla Agencji, ale także dlatego, że przez dziesięciolecia wytworzyła się wspólnota interesów: śledztwo w sprawie zbrodniczej i terrorystycznej przeszłości Łebed'a obciążyłoby również CIA. Emigracyjni politycy nacjonalistyczni, potajemnie finansowani przez CIA, nie tylko skutecznie sabotowali śledztwo w sprawie przeszłości Mykoły Łebed'a aż do jego śmierci; generalnie ich interwencja utrudniła nam zrozumienie roli odegranej przez ukraińskich nacjonalistów podczas II wojny światowej.

Per Anders Rudling otrzymał doktorat w historii na Uniwersytecie Alberty. Jest profesorem nadzwyczajnym historii na Uniwersytecie w Lund w Szwecji, a także starszym wykładowcą na Wydziale Historii Narodowego Uniwersytetu w Singapurze. Wśród jego publikacji są The OUN, the UPA, and the Holocaust: A Study in the Manufacturing of Historical Myths (Pittsburgh, 2011) [OUN, UPA i Holokaust: badanie tworzenia mitów historycznych] oraz The Rise and Fall of Belarusian Nationalism,1906-1931 (Pittsburgh, 2015) [Rozkwit i upadek nacjonalizmu białoruskiego].

PRZYPISY

1. Chociaż szkoła zakopiańska mieściła się w budynku wykorzystywanym w charakterze lokalnej siedziby gestapo, była to szkoła prowadzona przez Abwehrę, a jednostki wyszkolone przez Łebed'a i Szuchewycza były to tak zwane „peredowyje hrupy”, żołnierze – dywersanci rekrutowani spośród nacjonalistycznych ochotników, którzy w czerwcu 1941 r. mieli kontynuować służbę w Batalionach Nachtigal, Roland i innych tego typu oddziałach. Później szkoła zakopiańska przeniosła się do Rabki, gdzie szkolono kandydatów do ukraińskiej milicji. Zgodnie z zeznaniami żydowskich więźniów w ośrodku zamordowano około trzystu Żydów, w tym wiele kobiet i dzieci. Robin O'Neill, The Rabka Four: A Warning From History (Londyn, 2011), 27; Karel C. Berkhoff, Harvest of Despair: Life and Death in Ukraine Under Nazi Rule (Cambridge, MA, 2004), 289; „Protokoł doprosa osużdiennogo BIZANTSA Alfreda Joganowicza ot 23 nojabria 1949”, Hałuzewyi derżawnyj archiw Służby bezpeky Ukrajiny, Kijów [Henceforth HDA SBU], f. 65, spr. S-7448, ark. 15-22, opublikowany w: Wołodymyr Serhijczuk, ed., Roman Szuchewycz u dokumentach radianśkych organiw derżawnoji bezpeky (1940-1950), Tom II (Kijów, 2007) 381-392.

2. Joe Conason, “To Catch a Nazi,” The Village Voice, 11 lutego 1986, 17–21. W rzeczywistości artykuł został opublikowany tydzień wcześniej.

3. Do godnych uwagi ostatnich badań należą: Richard Breitman, Norman J.W. Goda, Timothy Naftali, i Robert Wolfe,U.S. Intelligence and the Nazis (New York, 2005); Richard Breitman i Norman J.W. Goda, Hitler’s Shadow: Nazi War Criminals, U.S. Intelligence, and the Cold War (Washington, DC, 2010); Peter Hammerschmidt, Deckname Adler: Klaus Barbie und die westlichen Geheimdienste (Frankfurt am Main, 2014), oraz Kerstin von Lingen, Allen Dulles, the OSS, and Nazi War Criminals: The Dynamics of Selective Prosecution (New York, 2013). Ważne badania na ten temat obecnie podejmują Jared McBride i Jeffrey Burds. Po 2009 roku niektórzy z byłych agentów napisali o swoich doświadczeniach ze służby w AERODYNAMIC/QRPLUMB. Anatol Kaminśkyj, Prołoh u chołodniji wijny proty Moskwy: Prodowżennja wyzwol’noji borot’bi iz-za kordonu (Hadiacz, 2009); Taras Kuzio, “U.S. Support for Ukraine’s liberation during the Cold War: A Study of Prolog Research and Publishing Corporation,” Communist and Post-Communist Studies 45, nos. 1–2 (marzec-czerwiec, 2012): 51–64.

4. Klaus Barbie to były SS-Hauptsturmführer, dowodzący Tajną Policją w Lyonie w latach 1942 – 1944. W 1947 r. został zwerbowany w charakterze agenta przez US Army Counter Intelligence Corps (CIC), w ramach jego wysiłków na rzecz dalszych działań antykomunistycznych w Europie. CIC pomógł mu uciec przed francuskimi wnioskami o ekstradycję do Boliwii poprzez „linię szczurów”. W 1965 r. został zwerbowany przez wywiad zachodnioniemiecki, dla którego pracował do 1971 r. W 1987 r. w Lyonie został skazany na dożywocie za zbrodnie wojenne, zmarł w więzieniu w 1991 roku. O Barbie, zobacz Alan A. Ryan, Jr. Klaus Barbie and the United States Government: A Report to the Attorney General of the United States (Washington, DC, 1983), pobrane w marcu 2016 r. ze strony internetowej

https://www.justice.gov/sites/default/files/criminal-hrsp/legacy/2011/02/04/08-02-83barbie-rpt.pdf .

5. “Memorandum for the Record. Subject: Meeting with QRPLUMB/2,” 8 May 1990, Mykola Lebed Name File, National Archives Records Administration [dalej: NARA], College Park, MD, Record Group [RG] 263, Records of the Central Intelligence Agency, entry ZZ-18, box 16, folder 2 of 2.

6. “Mykola Lebed,” biographical sketch, (1st draft) p. 2,” undated, (February 1986), “Lebed Archives, Biographical materials about Mykola Lebed (1935–1992),” Ukrainian Research Institute Archives, Harvard Ukrainian Research Institute, UI0019, [dalej: URIA-HURI], Mykola Lebed Papers, box 1, Biographical material: Mykola Lebed.

7. Grzegorz Rossoliński-Liebe, Stepan Bandera: The Life and Afterlife of a Ukrainian Nationalist, Fascism, Genocide, and Cult (Stuttgart, 2014), 117–166, także wydanie polskie Grzegorz Rossoliński-Liebe. Stepan Bandera. Życie iśmierć ukraińskiego nacjonalisty. Faszyzm, ludobójstwo, kult. Tłumaczenie: Urszula Seweryńska, Mariusz Seweryński, Wydawnictwo: Prószyński i S-ka.

8. Oleksandr Panczenko, Mykoła Łebed’: żyttia, dijal’nist, derżawno-prawiwi pohliady (Hadiacz, 2001). Prawnik z wykształcenia, Panczenko jest lokalnym działaczem politycznym skrajnie prawicowej partii WO Swoboda. Ze względu na wysoce ideologiczny charakter, jego biografia Łebed'a musi być traktowana z ostrożnością.

9. Autorką najbardziej szczegółowego badania OUN jest Franziska Bruder, “Den ukrainischen Staat erkämpfen oder sterben!”: Die Organisation Ukrainischer Nationalisten (OUN) 1929–1948 (Berlin, 2007).

10. Wołodymyr Serhijczuk, ed., OUN-UPA w roky wijny: nowi dokumenty i materiały (Kyjiw, 1996), 239.

11. Grzegorz Rossoliński-Liebe, “The ‘Ukrainian National Revolution’ of 1941: Discourse and Practice of a Fascist Movement,” Kritika 12, no. 1 (2011): 99.

12. Kai Struve, Deutsche Herrschaft, ukrainischer Nationalismus, antijüdische Gewalt: Der Sommer 1941 in der Westukraine (Oldenburg, 2015), 671.

13. Tamże, 262n64.

14. Rossoliński-Liebe, Stepan Bandera, 247–249; Marco Carynnyk, “‘A Knife in the Back of Our Revolution,’ A Reply to Alexander J. Motyl’s ‘The Ukrainian Nationalist Movement and the Jews: Theoretical Reflections on Nationalism, Fascism, Rationality, Primordialism, and History,’” Website for The American Association for Polish-Jewish Studies, pobrane w styczniu 2017 r. ze strony internetowej

http://aapjstudies.org/manager/external/ckfinder/userfiles/files/Carynnyk%20Reply%20to%20Motyl%202%20.pdf .

15. Dwoma zamordowanymi członkami bardziej konserwatywnego skrzydła OUN pod rządami Andrija Melnyka (1890–1964), znanego jako OUN(m), byli Omelian Senyk (1891–1941) i Mykoła Sciborśkyj (1898–1941), zamordowani w Żytomierzu 30 sierpnia 1941 r. Kai Struve, Deutsche Herrschaft, 202; Rossoliński-Liebe, Stepan Bandera, 249.

16. Gabriel N. Finder i Alexander V. Prusin, “Collaboration in Eastern Galicia: The Ukrainian Police and the Holocaust,”East European Jewish Affairs 34, no. 2 (2004): 105–106; Timothy Snyder, “The Causes of Ukrainian-Polish Ethnic Cleansing 1943,” Past and Present 179 (2003): 210; Martin Dean, Collaboration in the Holocaust: Crimes of the Local Police in Belorussia and Ukraine, 1941–44 (New York, 2000), 106.

17. Jared McBride, “Peasants into Perpetrators: The OUN-UPA and the Ethnic Cleansing of Volynia, 1943–1944,”Slavic Review 75, no. 3 (jesień 2016): 630–654. Autorka najnowszej pracy, najdokładniejszego studium anty-polskiej przemocy OUN-UPA, szacuje liczbę polskich ofiar na 91200 osób, z których 43 987 jest znanych z nazwiska. Ewa Siemaszko, “Stan badań nad ludobójstwem dokonanym na ludności polskiej przez Organizację Nacjonalistów Ukraińskich i Ukraińską Powstańczą Armię” [w:] Prawda historyczna a prawda polityczna: Ludobójstwo na Kresach południowo-wschodnich Polski w latach 1939–1946, ed. Bogusław Paź (Wrocław, 2011), 311–336.

18. Zobacz Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa [dalej: IPN] 0192/354, t. 1, k. 100109 oraz IPN 0192/354, t. 1, k. 309-312, opublikowane w Serhij Bohunow i inni., ed., Pol’szcza ta Ukrajina u trydciatych-sorokowych rokach XX stolittja: Newidomy dokumenty z archiwiw special’nych służb, Tom 4, Poliaky i ukrainci miż dwoma totalitarnymy systemamy 1942–1945: Czastyna persza (Warszawa, 2005), 186 i 194. O tle i dyskusji na temat tego rozkazu zobacz Jared McBride, “A Sea of Blood and Tears’: Ethnic Diversity and Mass Violence in Nazi-Occupied Volhynia, Ukraine, 1941–1944,” Ph.D. diss., UCLA, 2014, 324–325 oraz Jared McBride, “Peasants into Perpetrators,” 637.

19. Rossoliński-Liebe, Stepan Bandera, 285.

20. “O sowmiestnoj dijal’nosti OUN-UPA s ochrannoj policijej i niemieckoj ‘SD’,” 7 październik 1944, Derżawnyj archiw l’wiwśkoji obłasti (DALO) f. 3, op. 1, d. 67, ll. 78–104, opublikowane w Dżeffri [Jeffrey] Burds, Szpionaż i nacionalizm: Pierwyje gody ’chołodnoj wojny’ na Zapadnoj Ukrainie (1944–1948) (Moskwa, 2010), 146–172. Iwan Hrynioch (1907–1994), były kapelan ukraińskiego Batalionu Nachtigall oraz łącznik OUN(b) z Niemcami w 1944 r., później został wiceprezydentem zpUWHR. Jako czynny agent CIA, Hrynioch był także człowiekiem Łebed'a w Monachium.

21. Jeffrey Burds, The Early Cold War in Soviet West Ukraine, 1944–1948, The Carl Beck Papers in Russian and East European Studies no. 1505 (Pittsburgh, 2001), 16; “Dokładnaja zapiska o sostojanii OUN za kordonom i meroprijatijach, MWD USSR protiw zarubieżnych nacionalisticzieskich centrow,” 1953, HDA SBU, f. 16, op. 1, spr. 9, ark. 151.

22. Ponadto aresztowano 134 000 osób, a 203 000 osób deportowano z zachodniej Ukrainy. Grzegorz Motyka,Ukraińska partyzantka 1942–1960: Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii (Warszawa, 2006), 649.

23. Breitman i Goda, Hitler’s Shadow, 83.

24. “Zwernennja człeniw prowodu ZCz OUN do wsich człeniw OUN,” s. 4. marca 1960, Libraries and Archives Canada, Ottawa, ON. (LAC) MG 31, D130, vol. 6, folder 66.

25. O zabójstwie Bandery, zobacz Serhij Płochij, The Man with the Poison Gun: A Cold War Spy Story (New York, 2016).

26. O kanadyjskim multikulturalizmie, finansującym nacjonalistyczną diasporę na Ukrainie, zobacz Per A. Rudling, “Multiculturalism, Memory, and Ritualization: Ukrainian Nationalist Monuments in Edmonton, Alberta,” Nationalities Papers 39, no. 55 (2011): 733–768.

27. Burds, The Early Cold War, 57.

28. Razem z Hryniochem najbliższym współpracownikiem Łebed'a był Jewhen Stachiw (1918–2014), weteran grup ekspedycyjnych [pochodnych] OUN w czasie II wojny światowej, a później wiodąca postać OUN(z) w Nowym Jorku.

29. “PDDYNAMIC evolution, QRPLUMB,” dated “late 1974,” QRPLUMB, NARA, RG 263, entry ZZ-19. box 59, vol. 1, folder 1 of 2.

30. “Secret CA/PEO PROJECT DATA SHEET,” 17 maja 1971, QRPLUMB, NARA, RG 263, entry ZZ-19, box 59, vol. 2, folder 2 of 2.

31. “Memorandum for John H. Stein, Associate Deputy Director for Operations From: [redacted], Chief, Evaluations and Program Design Staff, Subject: Proposed Renewal of OPACY PDDYNAMIC,” 19 maja 1981,” QRPLUMB, NARA, RG 263, entry ZZ-19, box 59, vol. 4.

32. “Memorandum for: The 303 Committee, Subject: Political, Propaganda ad Intelligence Activity Directed Against the Soviet Ukraine,” s. 2, 4 grudnia 1968, AERODYNAMIC, NARA, RG 263, entry ZZ-19, box 21, vol. 38, vol. 2 of 2.

33. „Podczas gdy Prolog odzwierciedla i pobudza nacjonalizm ukraiński, nie próbuje w żaden sposób prowokować aktywnych manifestacji separatystycznych w Ukraińskiej SRR” – doprecyzowała CIA. “Memorandum for: The 303 Committee, Subject: Political, Propaganda ad Intelligence Activity Directed Against the Soviet Ukraine,” s. 2, 4 grudnia 1968, AERODYNAMIC, NARA, RG 263, entry ZZ-19, box 21, vol. 38, vol. 2 of 2.

34. Wulf Kansteiner, “Entertaining Catastrophe: The Reinvention of the Holocaust in the Television of the Federal Republic of Germany,” New German Critique 90 (jesień 2003): 135–162, i Wulf Kansteiner, “Losing the War, Winning the Memory Battle: The Legacy of Nazism, World War II, and the Holocaust in the Federal Republic of Germany,” inThe Politics of Memory in Postwar Europe, ed. Richard Ned Lebow, Wulf Kansteiner, Claudio Fogy (Durham, NC, 2006), 124–125.

35. John-Paul Himka i Joanna Beata Michlic, “Introduction,” [w:] Bringing the Dark Past to Light: The Reception of the Holocaust in Postcommuist Europe, ed. John-Paul Himka i Joanna Beata Michlic (Lincoln, NE, 2013), 3; John-Paul Himka, “The Reception of the Holocaust in Postcommunist Ukraine,” [w:] Himka i Michlic, Bringing the Dark Past to Light, 648; John-Paul Himka, “Ukrainian Memories of the Holocaust: the Destruction of Jews as Reflected in Memoirs Collected 1947,” Canadian Slavonic Papers/Revue canadienne des slavistes 54, no. 3–4, (wrzesień–grudzień 2012): 429. Zgromadzone w 1947 r.

36. Himka, “The Reception,” 649. Zobacz także Johan Dietsch, Making Sense of Suffering: Holocaust and Holodomor in Ukrainian Historical Culture (Lund, 2006), 125.

37. John-Paul Himka, “Obstacles to the Integration of the Holocaust into Post-Communist East European Historical Narratives,” Canadian Slavonic Papers/Revue canadienne des slavistes 50, no. 3–4 ( wrzesień–grudzień 2008): 361.

38. Per A. Rudling, The OUN, the UPA and the Holocaust: A Study of the Manufacturing of Historical Myths, The Carl Beck Papers in Russian and East European Studies no 2017 (Pittsburgh, 2011).

39. Lawrence Douglas, The Right Wrong Man: John Demjanjuk and the Last Great Nazi War Crimes Trial (Princeton, NJ, 2016); Myron B. Kuropas, “OSI: Still Untouchable,” The Ukrainian Weekly no. 37, 14 września 2003, pobrane w grudniu 2013 r. ze strony internetowej http://www.ukrweekly.com/old/archive/2003/370314.shtml .

40. O Linnasie, zobacz Jerome S. Legge, Jr. “The Karl Linnas Deportation Case, the Office of Special Investigations, and American Ethnic Politics,” Holocaust and Genocide Studies 24, no. 1 (2010): 26–55.

41. O Artukoviću, zobacz Tomislav Dulić, Utopias of Nation: Local Mass Killing in Bosnia and Herzegovina, 1941–1942 (Uppsala, 2005), 81, 91, 221n19.

42. Aby zapoznać się z reakcjami i komentarzami weteranów nacjonalistycznych związanych z OUN(m) i (b), zobacz odpowiednio, na przykład, Zynowyj Knysz, Wid’mołowy: (Słowo w oboroni proty żydiwśkoji napasty na ukrajinciw i na narody schidn’oji Jewropy) (Toronto, 1989), 73–80, i Petro Mirczuk, Zustriczi i rozmowy w Izrailiu (Nowy Jork, 1982), 121.

43. Kevin Conley Ruffner, “Eagle and Swastika: CIA and Nazi War Criminals and Collaborators (U),” CIA Working Paper (Washington, DC, 2003), 26n58.

44. [zredagowane] “Memorandum for the Record. Subject: Justice Department Interest in QRPLUMB/2,” 31 października 1991, Lebed Name File, NARA, RG 263, entry ZZ-18, box 16, folder 2 of 2; Ruffner, “Eagle and Swastika,” 26n58.

45. “SUBJECT: GAO Report with Potential for Compromise of QRPLUMB Operation”, s. 3, 7 października 1985, Lebed Name File, NARA, RG 263, entry ZZ-18, box 16, folder 2 of 2.

46. Roman Kupchinsky (1944–2010) został zwerbowany do programu AERODYNAMIC przez aktywistę zpUHWR i agenta operacyjnego CIA Jewhena Stachiwa, przyjaciela rodziny, w 1964 r. Po roku spędzonym w Wietnamie, w 1968 r., został agentem operacyjnym CIA, a w 1971 r. dołączył do wewnętrznego kręgu zpUHWR, natomiast pracownikiem Prologu w pełnym wymiarze czasu pracy został w 1972 r., zastępując Łebed'a na stanowisku dyrektora w 1977 r. Po zakończeniu finansowania przez CIA w latach 1990. pracował dla RFE/RL, zakładając własne ukraińskie biuro w Kijowie w 1994 r.

47. Ruffner, “Eagle and Swastika,” 26n58.

48. “SUBJECT: GAO Report with Potential for Compromise of QRPLUMB Operation,” s. 3, 7 października 1985, Lebed Name File, NARA, RG 263, entry ZZ-18, box 16, folder 2 of 2.

49. Rozmowa autora z Joe Conasonem, New York City, 15 kwietnia 2015.

50. Conason, “To Catch a Nazi,” 17. Kontaktem Conasona w Yad Vashem był pracownik naukowy zatrudniony na czas określony, który podzielił się materiałami z niewielkiego ukraińskiego dokumentu emigracyjnego w Niemczech, krytycznego wobec Łebed'a. Jestem wdzięczny Jeffreyowi Burdsowi za udostępnienie tej informacji.

51. Okoliczności pobytu Łebed'a w Zakopanem były dobrze znane rządowi USA. Akta CIC Łebed'a odnoszą się do jego kolaboracji z nazistowskimi Niemcami. “Questionnaire submitted to Mr. Lebed in Connection with Clearing his Name with Immigration and Naturalization Services [8 kwietnia 1952],” Mykola Lebed Name file, NARA, RG 263, entry ZZ-18, box 80, folder 1 of 2. Akta Łebed'a w Immigration and Naturalization Service zawierają informację ze śledztwa FBI o uczęszczaniu Łebed'a do „terrorystycznej szkoły w małym polskim mieście Krynica” i jednoznacznie mówią o tym, jak „w Zakopanem jest tworzona szkoła gestapo do szkolenia dywersantów”. Zobacz raporty z dochodzeń z 5 czerwca 1953 r. i 28 lutego 1957 r. i memoranda; NARA, RG 85, Records of the Federal Bureau of Investigation, Lebed, Mykola, box 5, folder 1 of 2. Podziękowania dla Jareda McBride'a za skopiowanie i udostępnienie tego folderu.

52. Mykyta Kosakiwśkyj (1900–1961) był działaczem OUN(b), szkolonym w Zakopanem w przededniu Operacji Barbarossa w czerwcu 1941. Po wojnie rozczarował się co do OUN. Jego wspomnienia z zakopiańskiej szkoły zostały opublikowane w emigracyjnych wydawnictwach po jego śmierci. Mykyta Kosakiwśkyj, Z nedawn’oho mynułoho(Londyn, 1965), 2; Mykyta Kosakiwśkyj, “Z nedawn’oho mynułoho,” Nasze Słowo, Zbirnyk 5, (1977)/Our Word, Review 5 (1977): 66–80. http://diasporiana.org.ua/wp-content/uploads/books/8251/file.pdf .

53. Conason, “To Catch a Nazi,” 19–20.

54. Tamże, 17–18, 21.

55. Marie Cortissoz, “City Man Collaborated with Nazis, Says Report,” The Herald Statesman, 6 lutego 1986, URIA-HURI, Lebed Papers, box 1, Biographical material: Mykola Lebed, folder Lebed Archives, „Newspaper clippings about Mykola Lebed and allegations of collaboration with Nazis (1986–1992).”

56. Ralph Blumenthal, “CIA Said to Have let Nazi into US,” The New York Times, 6 lutego 1986. Zobacz także Ralph Blumenthal, “Nazi Hunter Says CIA Has Files on Man Accused of War Crimes,” The New York Times, 17 września 1992, URIA-HURI, Lebed Papers, box 1.

57. Carolyn Weiner, “Innocent Until Proven Guilty,” The Jewish Chronicle, 14 lutego 1986,” URIA-HURI, Lebed Papers, box 1.

58. Marie Cortissoz, “City Man Collaborated with Nazis, Says Report,” The Herald Statesman, 6 lutego 1986. URIA-HURI, Lebed Papers, box 1, folder Lebed Archives: „Newspapers clippings about Mykola Lebed and allegations of collaboration with Nazis (1986–1992)”.

59. Michael B. Bociurkiw, “OUN Leaders Branded as Nazi: Sources say Allegations are Scurrilous,” The Ukrainian Weekly, 9 lutego 1986, 10.

60. Wywiad z Kupchinsky'm [w:] Michael B. Bociurkiw, “Prolog chief defends Lebed,” The Ukrainian Weekly, 16 lutego 1986, 1, 4. Twierdzenie Kupchinsky'ego jest fałszywe. Łebed' stał na czele SB OUN(b) od jej założenia, a jako lider OUN(b) osobiście wydawał rozkazy zastosowania terroru przeciwko komunistom, sowieckim sympatykom i melnykowcom. Jarosław Antoniuk, Dijal’nist’ SB OUN na Wolyni (Łućk, 2007), 10; Petro J. Potichnyj, “The Struggle against the Agentura,” [w:] Litopys Ukrainśkoji Powstanśkoji Armiji, vol. 43, Struggle against Agentura: Protocols of Interrogation of the OUN SB in Ternopil Region 1946–1948. Book I, ed. Petro J. Potichnyj (Toronto, 2006)http://www.litopysupa.com/main.php?pg=2&bookid=260 (dostęp w listopadzie 2013); zobacz także “Protokoł zajawyPawłyszyna L. S.,” Lwów, 13 maja 1986, s. 2. Yad Vashem Archives, RG 0.32, file 112. Dziękuję Jeffrey'owi Burdsowi za zwrócenie mojej uwagi na ten dokument.

61. W rzeczywistości Łebed' nawet nie zaczął się tłumaczyć, a CIA była mniej zainteresowana epizodem zakopiańskim, niż w momencie sprowadzania go do Stanów Zjednoczonych. W kwietniu 1952 r. Łebed' powiedział CIA, że bezzwłocznie opuścił szkołę zakopiańską. Oświadczenie złożone pod przysięgą, o które Łebed' został poproszony dla rozliczenia tego epizodu, nie zostało nawet przetłumaczone na angielski co najmniej do dnia 22 stycznia 1986 r., co stanowczo sugerując, że nigdy nie został przeczytany przez żadnego z jego kontaktów z CIA. “Questionnaire submitted to Mr. Lebed in connections with clearing his name with immigration and naturalization services,” 8 kwietnia 1952, s. 36, i 55. Lebed Name File, NARA RG 263, ZZ-18, box 80, folder 1 of 2.

62. Conason, “To Catch a Nazi,” 21.

63. Michael B. Bociurkiw, “Prolog chief defends Lebed,” The Ukrainian Weekly, 16 lutego 1986, 1, 4. Twierdzenia Kupchinsky'ego były oczywiście całkowicie fałszywe. W 1981 r. QRPLUMB otrzymał 80 % środków od CIA. “Memorandum for John H. Stein, Associate Deputy Director for Operations From: [redacted], Chief, Evaluations and Program Design Staff, Subject: Proposed Renewal of OPACY PDDYNAMIC,” 19 maja 1981,” QRPLUMB, NARA, RG 263, entry ZZ-19, box 59, vol. 4. Jak pokazuje ostateczny audyt CIA, subskrypcje obejmowały mniej niż 5 procent dochodu QRPLUMB. [Redacted], Inspector General 2 T 21 NHB, “Audit of Operational Activity QRPLUMB Newark Office Income Statement, 1 January 1989–30 September 1990, Exhibit B,” 26 kwietnia 1991, p. 8, QRPLUMB, NARA, RG 263, entry ZZ-19, box 59, vol. 5; Sign. [redacted], Chief, Central Cover Staff, “Approval of 1989 OPACT QRPLUMB,” 21 grudnia 1988.

64. “Statement: In Protest against Defamation of Ukrainian Liberation Movement,” The Ukrainian Weekly, 2 marca 1986, 7, 11.

65. Taras Hunczak (ur. 1932) wyemigrował do Stanów Zjednoczonych w 1949 roku i został naturalizowany w 1954 roku. BS Fordham, 1955; MA Fordham, 1958; Ph.D. Vienna, 1960; US Army Military Intelligence, 1956–1958; związany z różnymi projektami CIA od 1959 r.; redaktor, czasopisma Suczasnist’ w latach 1984–1991. “Memorandum for the Record, Subject: Report of Contact with AECASSOWARY/2 in Washington, 3–4 November 1960,” 18 listopada 1960, s. 7, AERODYNAMIC, NARA, RG 263, Entry ZZ-19, box 23, vol. 45, folder: 1; “HUNCHAK Taras,” 15 stycznia 1961, AERODYNAMIC, NARA, RG 263, entry ZZ-19, box 13, vol. 20.

66. Taras Hunczak, Moji spohady - steżky żyttja (Kijów, 2005), 67; Kaminśkyj, Prołoh, 89.

67. Hunczak, Moji spohady, 16, 22.

68 .Tamże, 72.

69. Taras Hunczak, niepublikowany list do redakcji gazety The New York Times, datowany na 10 lutego 1986. URIA-HURI Lebed Papers, box 1.

70. Taras Hunczak, “Nazi Charges are Absurd,” The Ukrainian Weekly, 30 marca 1986, Lebed Papers, URIA-HURI, box 1.

71. Sign. [redacted], Acting Chief, Political and Psychological Staff, SUBJECT: Recent Press Allegations Regarding QRPLUMB,” QRPLUMB (Development and Plans, 1982-88), 18 lutego 1986, NARA, RG 263, entry ZZ-19, box 59, vol. 4.

72. Sign. [redacted], Acting Chief, Political and Psychological Staff, “New Public Inquiries Regarding QRPLUMB” 24 lutego 1986, tamże.

73. Mykola Lebed, ”Letter to the Editor,” The Jewish Chronicle, 14 marca 1986, URIA-HURI, Lebed Papers, box 1.

74. Mykoła Łebed', niepublikowany list do redakcji gazety The New York Times, datowany na 2 kwietnia 1986. URIA-HURI, Lebed Papers, box 1. Łebed' dostarczył CIA kopię tego listu, ponieważ pojawia się ona również w dokumentach CIA. Zobacz Lebed Name File, NARA, RG 263, entry ZZ-18, box 80, folder 2 of 2.

75. “(draft response to the Village Voice article) For Nestor O[lesnycky],” Lebed Papers, URIA-HURI, Lebed Papers, box 1.

76. Tamże. To, że SS-Hauptsturmführer Hans Krüger poinformowałby o tym Łebed'a w dniu 22 stycznia 1940 r., jest mało prawdopodobne, ponieważ decyzja o ataku na Związek Radziecki nie została jeszcze podjęta. Zobacz Gerd R. Ueberschär, “Hitlers Entschluß zum ‘Lebensraum’-Krieg im Osten: Programmatisches Ziel oder militärstrategisches Kalkül?,” [w:] Der deutsche Überfall auf die Sowjetunion: “Unternehmen Barbarossa” 1941, ed. Gerd R. Ueberschär i Wolfram Wette, (Frankfurt am Main, 1991), 25. O Hansie Krügerze, zobacz Dieter Pohl, “Hans Krüger –der ’König von Stanislau'”, [w:] Karrieren der Gewalt: Nationalsozialistische Täterbiographien, ed. Klaus-Michael Mallmann (Darmstadt, 2004), 134–144. Istnieje jednak możliwość, że Krüger poinformował Łebed'a o planach nadchodzącej inwazji w dniu 22 stycznia 1941 r., i to – jeśli to prawda – wspierałoby relację, którą Łebed' początkowo przekazał Conasonowi o pobycie w Zakopanem w zimie 1940-41, a nie w 1939-40. OUN(b) z entuzjazmem wspierała inwazję niemiecką i w tym czasie kilka jednostek OUN(b) służyło w niemieckich mundurach. Nie jest prawdopodobne, by Łebed' opuścił Zakopane z powodu nie godzenia się z nazistowskimi planami inwazji.

77. Sign. [redacted] PPS/SEO/SIB, “Update on Mykola Lebed’s Situation. Memorandum for the Record” 25 marca 1986, Lebed Name File, NARA, RG 263, entry ZZ-18, box 80, folder 2 of 2.

78. “Update on Mykola Lebed’s Situation,” Memorandum for Deputy Director for Operations from Acting Chief, Political and Psychological Staff, 10 kwietnia 1986, Lebed Name File, NARA, RG 263, entry ZZ-18, box 80, folder 2 of 2.

79. Sign. [redacted] PPS/SEO/SIB, “Update on Mykola Lebed’s Situation. Memorandum for the record,” 25 marca, 1986, tamże.

80. Tamże.

81. Zakordonne predstawnyctwo Ukrajinśkoji Hołownoji Wyzwol’noji Rady, “Proty znesławłennja ukrajinśkoho wyzwol’noho ruchu,” Suczasnist’ 4 (1986): 110–113.

82 OUN(z), najmniejsze z trzech skrzydeł OUN, było również najbardziej umiarkowane. Wyłoniło się z rozłamowej grupy OUN(b), kierowanej przez Zynowyja Matłę (1910-1993) i Łwa Rebeta (1912-1957), którzy po 1943 r. odrzucili totalitaryzm banderowców. Od początku lat pięćdziesiątych XX wieku było finansowane przez CIA.

83. Polityczna rada Orhanizaciji ukrajinśkych nacionalistiw za kordonom, “Do kampanii znesławliuwannja ukrajinśkoho imeni,” Suczasnist’ 9 (1986): 112.

84. “Zajawa ukrajinśkoji solidarnosty,” America: Ukrainian Catholic Daily, 25 kwietnia 1986, 1; “Zajawa ukrajinśkoji solidarnosty,” Ukrainśki visti, 20 kwietnia 1986, s. 1; “Zajawa ukrajinśkoji solidarnosty,” Ukrajinśke słowo, 27 kwietnia 1986, URIA-HURI, Lebed Papers, box 1.

85. “Rejestr stattej z presy w sprawi M. Łebed'a na 10 czerwnia 1986,” URIA-HURI, Lebed Papers, box 1.

86. “Rejestr stattej z presy w sprawi M. Łebed'a na 3 kwitnia 1986,” and “Rejestr stattej z presy w sprawi M. Łebed'a na 10 czerwnia 1986,” URIA-HURI, Lebed Papers, box 1.

87. Sign. [redacted], C/PPS, “FY-88 Approval of Operational Activity – QRPLUMB,” 11 grudnia 1987, p. 6, QRPLUMB, NARA, RG 263, entry ZZ-19, box 59, vol. 4; Sign [Redacted] C/PPS, 14 listopada 1988, “FY-89 Approval of Operational Activity–QRPLUMB,” s. 11, tamże.

88. [Redacted] ”Memorandum for Deputy Director for Operations from Chief, Political and Psychological Staff. SUBJECT: Department of Justice Investigation of QRPLUMB/2,” 6 stycznia 1987, Lebed Name File, NARA, RG 263, entry ZZ-18, box 80, folder 2 of 2.

89. Kaminśkyj, Prołoh, 149.

90. [redacted] “Memorandum for the Record. Subject: Justice Department Interest in QRPLUMB/2,” 31 października 1991. Lebed Name File, NARA, RG 263, entry ZZ-18, box 80, folder 2 of 2.

91. Tamże.

92. W. O. Studeman do Elizabeth Holtzman, 10 sierpnia 1992, Lebed Name File, NARA, RG 263, entry ZZ-18, box 80, folder 2 of 2. Niezależnie od twierdzeń CIA, jej akta oznaczone nazwiskiem Mykoły Łebed'a, odtajnione w 2005 roku, zawierają kilkaset stron, a akta AERODYNAMIC i programów sukcesorów mieszczą się w dobrze ponad pięćdziesięciu pudełkach, z kilkoma setkami stron w każdym pudełku.

93. Jednak w 1996 r. zarówno CIC, jak i CIA zaczęły udostępniać Jeffreyowi Burdsowi akta potwierdzające, że Łebed' miał związek z CIA. W tym samym roku Harry Rositzke (1911-2002), który w latach 1952-1954 kierował agentami przeciwko Związkowi Radzieckiemu i Europie Wschodniej, potwierdził, że Łebed' pracował z nim w CIA. Wydarzenia te miały miejsce w tym samym czasie, gdy CIA kontynuowała swoje oficjalne zaprzeczanie. Burds, The Early Cold War, 17, 56-57.

94. Kaminśkyj, Prołoh, 148.

95. John Loftus, America’s Nazi Secret (Waterville, OR, 2010).

96. Racjonalizacja została również zaprezentowana opinii publicznej przez agenta operacyjnego CIA Kupchinsky'ego, kryptonim AECASSOWARY/57. „Był tam tylko przez pięć tygodni i wyjechał po tym, jak odkrył, że jest to policyjna szkoła Gestapo” – powiedział Kupchinsky dla The Ukrainian Weekly. Michael B. Bociurkiw, “Prolog Chief Defends Lebed,” The Ukrainian Weekly, 16 lutego 1986, 1, 4, bezkrytycznie powielił tę historię.