Per Anders Rudling. „Kult Romana Szuchewycza na Ukrainie: Mitotwórstwo z komplikacjami”

Roman Szuchewycz, zbrodniarz mający na sumieniu tysiące zamordowanych Żydów, Polaków i Ukraińców jest  dzisiaj otoczny na Ukrainie swoistym kultem jako bohater narodowy. Ogromne zasługi w tym względzie połozył szef ukraińskiego IPN Wiatrowycz. Według kanadyjskiego historyka   Johna-Paula Himki  Wiatrowyczowi udaje się uwolnić OUN od zarzutów antysemityzmu i współudziału w Holokauście jedynie stosując szereg bardzo wątpliwych procedur: odrzucając źródła kompromitujące OUN, przyjmując bezkrytycznie ocenzurowane źródła z emigracyjnych środowisk OUN, nie rozpoznając antysemityzmu w tekstach OUN, ograniczając bazę źródłową do oficjalnych proklamacji i decyzji OUN, wykluczając wspomnienia żydowskie, odmawiając uwzględnienia czynników kontekstowych i porównawczych, nie uwzględniając niemieckich zbiorów dokumentów i ignorując ogromną ilość monografii historycznych na przedmiotowy temat napisanych w językach angielskim i niemieckim.”

Postac Szuchewycza przedstawił Per Anders Rudling .

Tekst oryginalny w języku angielskim możemy przeczytać tutaj:https://www.academia.edu/25782059/_The_Cult_of_Roman_Shukhevych_in_Ukraine_Myth_Making_with_Complications_Fascism_5_2016_26-65

Z polskim tłumaczeniem możemy zapoznać się tutaj.

„The Cult of Roman Shukhevych in Ukraine: Myth Making with Complications,”
Fascism 5 (2016): 26-65.

„Kult Romana Szuchewycza na Ukrainie: Mitotwórstwo z komplikacjami”,
Fascism 5 (2016): 26-65.1

Per Anders Rudling, profesor historii na Uniwersytecie Lund, Wydział Historii, Szwecja; Starszy wykładowca Narodowego Uniwersytetu w Singapurze, Wydział Historii.

per_anders.rudling@hist.lu.se ; hisrpa@nus.edu.

Streszczenie

Przyznanie w 2007 roku przez prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenko Romanowi Szuchewyczowi (1907-1950), najwyższemudowódcy Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), pośmiertnie tytułu Bohatera Ukrainy, wywołało intensywne, spolaryzowane debaty naUkrainie i za granicą, na temat nacjonalizmu ukraińskiego z czasów II wojnie światowej i jego miejsca w historii. Szczególnie wrażliwa jest działalność Romana Szuchewycza w latach 1940-1943, kiedy służył w niemieckim mundurze w stopniu Hauptmanna, czyli kapitana, w 1941 r. w batalionie Nachtigall, a w latach 1942-1943 w 201. batalionie Schutzmannschaft, biorąc udział w „operacjach antypartyzanckich” na okupowanej Białorusi. Artykuł analizuje kontrowersje dotyczące pamięci Romana Szuchewycza.

W dniu 12 października 2007 r., w celu uświetnienia obchodów 65. rocznicy powstania Ukraińskiej Powstańczej Armii [UkrajinśkaPowstanśka Armija] UPA, i stulecia urodzin Romana Szuchewycza (1907-1950), prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko (ur. 1954)pośmiertnie nagrodził Szuchewycza najwyższym zaszczytem państwa ukraińskiego – orderem Bohatera Ukrainy, „w uznaniu jegoszczególnego wkładu w zmagania narodowowyzwoleńcze o wolność i niepodległość Ukrainy”.2

Intencją przyznania przez Juszczenkę tytułu bohatera narodowego Szuchewyczowi było wyrażenie poparcie państwa dla organizacji przez niego przewodzonej; Oprócz dowodzenia UPA Szuchewycz był de facto liderem Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów frakcji Bandery [Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw] OUN(b), głównie w latach 1943 i 1944 r. Prezydent oświadczył, że jego uznanie powstańców było koniecznością spowodowaną „ważnością ustalenia historycznej prawdy o działalności UPA”,3 identyfikując jej dwóch wrogów jako nazizm i terror komunistyczny.

W historii ukraińskiej Roman Szuchewycz pozostaje bardzo kontrowersyjną i generującą podziały społeczne osobą. Bojownik o wolność i męczennik sprawy ukraińskiej dla jednych, nazistowski kolaborant dla drugich. Decyzja Juszczenki ujawniła, jak bardzo podzielona i spolaryzowana jest pamięć historyczna na Ukrainie postsowieckiej. Chociaż Juszczenko został wyniesiony do władzy na fali powszechnego protestu przeciwko sfałszowaniu wyborów przez skorumpowany rząd, jego własna kadencja w latach 2005-2010 charakteryzowała się nieefektywnością, bratobójczym zwalczaniem się i niezdolnością do zajęcia się pilnymi sprawami związanymi ze złym zarządzaniem, endemiczną korupcją i nadużyciami władzy, czyli – paradoksalnie – czynnikami napędzającymi falę powszechnego protestu, które doprowadziły go do władzy. Pod rządami Juszczenki Ukraina pozostała jednym z najgorzej rządzonych państw w Europie.4 Naglące problemy takie jak korupcja, spoistość społeczna i wydajność ekonomiczna w dużej mierze pozostały poza jego uwagą. Juszczenko pozostawił jednak bardziej widoczną spuściznę, jeśli chodzi o politykę pamięci, czasami bardzo kontrowersyjną, taką jak decyzja o rehabilitacji dziedzictwa ukraińskiego radykalnego nacjonalizmu z lat 1930. i 1940.

Szuchewycz nie był pierwszym radykalnym nacjonalistą, ponownie pozytywnie ocenionym przez Juszczenkę; W maju 2007 r. wydałdekret prezydencki, aby uczcić pamięć Jarosława Stećki (1912-1986), stojącego na czele OUN(b) w latach 1968-1986 i jego żonęJarosławę (1920-2003), która w końcu zastąpiła swego męża na stanowisku lidera OUN(b) w latach 1991-2003.5 Para małżeńskabyła gloryfikowana w mediach; Ulice, place i budynki zostały nazwane ich nazwiskami, na ich cześć miało powstać muzeum wKijowie.6 Po przegranej pierwszej turze wyborów prezydenckich w 2010 r., Juszczenko w styczniu 2010 r. pośmiertnie podniósłlidera OUN(b) Stepana Banderę (1909-1959) do rangi narodowego „Bohatera Ukrainy”, wywołując intensywną debatę na tematdziedzictwa OUN.7 „Debata Bandery” miała miejsce w dramatycznym punkcie zwrotnym ukraińskiej polityki, ponieważ Juszczenkonie przeszedł do drugiej tury wyborów, a Ukraińcy do rządzenia krajem wybrali Wiktora Janukowycza (ur. 1950) i jego PartięRegionów.8 Jako że to raczej nazwisko i osoba Bandery, a nie Szuchewycza, były najściślej związane z ukraińskim nacjonalizmem,debata Bandery ostatecznie usunęła w cień kontrowersje wokół wyniesienia Szuchewycza do rangi bohatera narodowego. W swoim czasie było to jednak wielkie symboliczne wydarzenie, polaryzujące opinię publiczną i ostro dzielące zwolenników i przeciwników tej decyzji, oraz, w przeciwieństwie do poprzednich, kontrowersyjnych posunięć, przez pewien czas pozostawało obiektem międzynarodowej uwagi i protestów.

Ceremonia nagrodzenia Szuchewycza została poprzedzona marszem weteranów UPA w Kijowie. Syn Szuchewycza, Jurij, lider organizacji paramilitarnej UNA-UNSO, przyjął odznaczenie w imieniu swego ojca.9 Umundurowani członkowie tej i innych radykalnych grup prawicowych, ubrani w brązowe koszule i czarne krawaty, dołączyli do weteranów UPA. Daleki od miana dostojnego, uroczysty marsz narodu zjednoczonego wokół zmarłego dowódcy UPA został zdegradowany do ulicznych awantur między osiemdziesięcioletnimi weteranami Armii Czerwonej i UPA, a także między radykalnymi nacjonalistami a protestującymi z partii komunistycznej i postępowej partii socjalistycznej.10 Niewielka ukraińska społeczność żydowska była oburzona.11

Przemawiając na spotkaniu weteranów UPA, Juszczenko stwierdził, że „Pamięć każdego bohatera i każdej ofiary walki o wyzwolenieUkrainy, wolność i niezależność, jest święta i niepodzielna.... Nie unikajmy żadnych trudnych stron naszej historii, i w ten sposóbprzywróćmy prawdę opartą na wielkich czynach ukraińskiego narodu – czynach ludzi, którzy pokonali śmierć i ustanowili swojepaństwo.”12

Na tle ulicznych awantur wiarygodność słów Juszczenki o przywrócenie historycznej „prawdy” i niepodzielnej pamięci narodowej dlawielu Ukraińców była ograniczona. Zamiast promowania pojednania narodowego, starania rządu o przekształcenie Szuchewycza w bohatera narodowego otwierają stare rany i stwarzają ryzyko głębokich podziałów w społeczeństwie ukraińskim – między prawicą i lewicą, wschodem i zachodem, a także ukraińskimi nacjonalistami i przedstawicielami społeczności żydowskiej.13

Obdzielanie przez Juszczenkę ultra-nacjonalistycznych kolaborantów nazistowskich Niemiec tytułami bohaterów narodowych, wkontekście deklarowanej przez niego ambicji doprowadzenia Ukrainy do członkostwa w Unii Europejskiej i NATO, paradoksalnie,uczyniło niektóre z jego interpretacji historii nawet bardziej sprzecznymi z europejskim mainstreamem, niż wersje Janukowycza ijego pro-rosyjskiego elektoratu na wschodzie.14

Gdy Juszczenko i jego zwolennicy z zachodniej część Ukrainy obchodzili setną rocznicę urodzin Szuchewycza, ZgromadzenieMiejskie w Charkowie, zdominowane przez Partię Regionów Janukowycza, wezwało społeczeństwo do powstrzymaniagloryfikowania pamięci OUN i UPA.15 Partia Regionów uznała nagrodzenie Szuchewycza za poparcie dla integralnego nacjonalizmu iatak na ludność wschodniej Ukrainy: „ludność nie-zachodnich regionów Ukrainy czuje coraz silniejszą ideologiczną presję podznakiem banderowskiego nazizmu i ksenofobii”.16 W Radzie Najwyższej lider ukraińskiej partii komunistycznej Petro Symonenko (ur. 1952 r.), sojusznik Janukowycza, zaprotestował przeciwko „podnoszeniu dzisiaj do rangi świętości jednego z tych, którzy otrzymali zrąk Hitlera dwa żelazne krzyże wraz z rozkazem celebrowania 100. rocznicy na oficjalnym poziomie”.17 Inny wysoko postawionykomunista, Ołeksandr Hołub, potępił to posunięcie jako część „prób prezydenta zmierzających do narzucenia społeczeństwu pro-faszystowskiej, neo-nazistowskiej polityki”.18 Później ukraińsko-kanadyjski politolog Petro Potichnyj (ur. 1930), były młodocianyżołnierz UPA i wiodący autorytet w dziedzinie historii jego ruchu, odrzucił twierdzenia Symonenki,19 a prezydent UkraińskiegoKongresu Światowego zareagował pozwaniem Symonenki do sądu za zniesławienie.20

OUN i UPA

Ambicja Juszczenki budowania narodowych mitów wokół OUN była kontrowersyjna. Założona w 1929 roku OUN była największą i najważniejszą ukraińską skrajnie prawicową organizacją. Wyraźnie totalitarny ruch obejmował Führerprinzip, kult przemocy politycznej, rasizm i agresywny antysemityzm.21 Dążył do utworzenia ukraińskiego państwa za wszelką cenę i wykorzystywał w tym celu zabójstwa jako uprawniony środek osiągania celu. Będąc typowym ruchem faszystowskim OUN rozwijała bliskie relacje z faszystowskimi Włochami, nazistowskimi Niemcami, hiszpańską Falangą i chorwackimi Ustaše.22 Po zamachu dokonanym w 1938 r. przez sowiecką NKWD na jej lidera i założyciela, czyli wodza (wożd'),23 Jewhena Konowalca (1891-1938 r.), w ruchu nastąpił rozłam, gdyż autorytet jego następcy, a prywatnie jego szwagra, pułkownika Andrija Melnyka (1890-1964), został wkrótce zakwestionowany przez frakcję młodszych, bardziej radykalnych nacjonalistów pod przewodnictwem Stepana Bandery (1909-1959). Dwa skrzydła, zwane OUN(m) i OUN(b), obydwa zalecały się do nazistowskich Niemiec, mając nadzieję na uzyskanie ukraińskiej państwowości w postaci nazistowskiego państwa marionetkowego według modelu słowackiego lub chorwackiego.24 Niektóre kręgi w nazistowskim kierownictwie, zwłaszcza w Abwehrze – niemieckiej wojskowej agencji wywiadowczej – i w urzędzie Alfreda Rosenberga, wyrażały sympatię dla aspiracji OUN. Cele wojny Hitlera nie obejmowały jednak istnienia państw wasalnych na dawnych terenach sowieckich, i Niemcy odrzuciły zaproszenia OUN(b) do sojuszu z państwem ukraińskim, pośpiesznie proklamowanym przez zastępcę Bandery, Stećkę, we Lwowie w dniu 30 czerwca 1941 r. w następstwie udanej realizacji planu „Barbarossa”.

Kim był Roman Szuchewycz?

Podobnie jak Stepan Bandera, osoba Romana Szuchewycza związana jest z wieloma mitami i legendami. Szuchewycz stał się aktywny na polu nacjonalistycznego radykalizmu jako nastolatek. Już w tak młodym wieku był zaangażowany w plany zabójczych zamachów na polskich urzędników w reakcji na politykę asymilacyjną rządu polskiego. Swoje pierwszy morderstwo polityczne popełnił w 1926 r., zabijając lwowskiego kuratora szkolnego Stanisława Sobińskiego, miał wtedy 19 lat.25 W 1934 r. Szuchewycz został aresztowany za udział w zamordowaniu Bronisława Pierackiego, ministra spraw wewnętrznych, i spędził dwa i pół roku w więzieniu, gdzie był rzekomo torturowany przez polskie władze.26 W latach trzydziestych XX wieku OUN wzmogła kampanię politycznego terroryzmu przeciwko państwu polskiego, mordując polskich polityków i rodaków – przeciwników politycznych.27 Co najmniej sześćdziesiąt trzy osoby zostały zamordowane przez OUN w międzywojennej Polsce.28 Władze polskie odpowiedziały kampanią „pacyfikacji” przeciwko OUN, w tym rajdami wojska i policji po 494 wsiach we wschodniej Galicji.29

W styczniu 1938 r. Szuchewycz przeszedł przez granicę Polski na Ukrainę Karpacką w Czechosłowacji, która, według jego synaJurija, stała się jego nową bazą polityczną. Stamtąd często podróżował w misjach do Pragi, Wiednia, Berlina, a nielegalnie przez granicę do Lwowa w Polsce.30 Wiosną i latem tego roku, według pewnych źródeł, został wyszkolony na oficera w Niemieckiej Akademii Wojskowej w Monachium.31 Od maja do września 1940 r. Szuchewycz wraz z 120 innymi ukraińskimi nacjonalistami odbywał szkolenie w tajnej szkole szpiegowskiej w Zakopanem, w okupowanej przez Niemców Polsce.32 Po rozłamie w OUN Szuchewycz znalazł się w ścisłym kręgu jej kierownictwa skupionym wokół Stepana Bandery i odegrał kluczową rolę w organizowaniu II Kongresu (II Wełykoho Zboru) OUN skrzydła Bandera w Krakowie w kwietniu 1941 r.33 Był jednym z autorów planu działania OUN(b) na rok 1941, „Walka i działalność OUN(b) w czasie wojny” [Borot'ba i dijalnist' OUN(b) pid czas wijny], wytyczającego drogę do utworzenie państwa totalitarnego poprzez nieograniczone stosowanie przemocy, wzywającego do usunięcia wszystkich „nie-Ukraińców” żyjących na terytorium ukraińskim i likwidacji „aktywistów polskich, moskalskich i żydowskich”.34

Przed inwazją na Związek Sowiecki niemiecki wywiad wojskowy utworzył dwie małe ukraińskie formacje: Sonderformation Nachtigall i Organisation Roland. Sformowany w Krakowie 2 marca 1941 r. batalion Nachtigall składał się głównie z ukraińskich nacjonalistów. Został utworzony w celu wykorzystania podczas mającego nieuchronnie nastąpić ataku na Związek Sowiecki, a jego członkowie otrzymali wyszkolenie w Neuhammer, na Śląsku. Wszyscy byli ochotnikami, nosili mundury i broń niemiecką, organizacyjnie byli podporządkowani 1. batalionowi Regimentu Brandenburg-800.35 Szuchewycz został nie tylko najwyższym rangą oficerem ukraińskim w batalionie Nachtigall; Cieszył się też zajmowaniem najwyższej pozycją wśród ukraińskich członków.

Jeśli chodzi o strukturę organizacyjną, Nachtigall był jednostką mieszaną złożoną z trzech kompanii, każda z nich składała się zjednego plutonu niemieckiego i dwóch plutonów ukraińskich. Wydaje się, że czwarta kompania mogła być zaangażowana w małych grupach gdzie indziej. Wszyscy ukraińscy oficerowie mieli niemieckich dublerów, w przypadku Szuchewycza był to Theodore Oberländer (1905-1998).36 Szuchewycz, jako zajmujący wysoką rangę Ukrainiec, prawdopodobnie przekazywał batalionowe rozkazy ukraińskim żołnierzom jednostki. Otrzymywał rozkazy od Hansa Albrechta Herznera (zm. 1942), dowódcy wojskowego batalionuNachtigall. Herzner z kolei otrzymywał rozkazy z dowództwa 1. batalionu 800. pułku. Gdy jednostka została uzupełniona niemieckimi plutonami z Herznerem na czele, Oberländer służył z jednej strony jako łącznik między batalionem Nachtigall a pułkiem 800., i między batalionem Nachtigall a Abwehrą II Kwatera Główna w Krakowie (przed inwazją) oraz wydziałem wywiadu wojskowego Grupy Armii Południe (po inwazji), z drugiej.

Rola Szuchewycza polegała na pełnieniu funkcji kuriera rozkazów i dowódcy kompanii. Był skutecznym, ale surowym oficerem, niewahającym się użyć przemocy fizycznej wobec własnych ludzi.37 Nachtigall uczestniczył w inwazji na Związek Sowiecki w czerwcu1941 r. i wziął udział w zdobyciu Lwowa, Złoczowa, Tarnopola i Winnicy.38

Przed wycofaniem się przed nacierającymi siłami niemieckimi NKWD zmasakrowało wielu więźniów przetrzymywanych wwięzieniach na całej zachodniej Ukrainie.39 Wśród tysięcy zamordowanych był brat Szuchewycza.40 Mord NKWD zradykalizowałlokalne nastroje i został instrumentalnie wykorzystany przez siły niemieckie oraz miejscowych nacjonalistów do zainicjowaniagwałtownych pogromów anty-żydowskich. Roman Szuchewycz osobiście pomógł w utworzeniu ukraińskiej milicji nacjonalistycznej, która odegrała kluczową rolę w pogromie we Lwowie.41 Żołnierze batalionu Nachtigall uczestniczyli w pogromie lwowskim w dniu 1 lipca 1941 r., a także w masakrach Żydów w okolicach Winnicy.42 Niemiecka odmowa zaakceptowania proklamacji niepodległości Ukrainy przez OUN(b) doprowadziła do konfliktu z dowództwem batalionu Nachtigall. 13 sierpnia 1941 r. oddział został rozbrojony i wycofany z Winnicy do Neuhammer na Śląsku, skąd jego członkowie zostali przetransportowani do Frankfurtu nad Odrą.

Szuchewycz na Białorusi

21 października 1941 roku żołnierze zostali zreorganizowani w 201. batalion ukraińskiego Schutzmannschaft, składający się z czterech kompanii. Stopniem wojskowym Szuchewycza był teraz Hauptmann (kapitan), objął stanowisko dowódcy pierwszej kompanii i zastępcy dowódcy Legionu.43 Pomimo faktu, że zaciąg do nowej jednostki był dobrowolny, spośród trzystu pozostałych członków jednostki Nachtigall zaledwie piętnaście osób odmówiło podpisania kontraktu służby w batalionie Schutzmannschaft.44Prawie wszyscy jego członkowie należeli do OUN.45 W skład batalionu włączono ponadto sześćdziesięciu sowieckich jeńców wojennych z obwodów Połtawy i Dniepropietrowska, ich selekcję przeprowadził osobiście Szuchewycz.46 Po przeszkoleniu w Niemczech, 16 lutego 1942 roku Schutzmannschaft Battalion 201 został przydzielony na Białoruś. Żołnierze podpisali z Niemcami jednoroczny kontrakt.47 Żołnierze 201. batalionu Schutzmannschaft nosili mundury polowe Niemieckiej Policji Porządkowej bez symboli narodowych. 16 marca 1942 r. batalion przybył na Białoruś i został rozmieszczony w dwunastu punktach w trójkącie Mohylew – Witebsk – Lepel, dozorując terytorium o powierzchni 2 400 kilometrów kwadratowych.48

Sowieckie powojenne dochodzenia w sprawie miejsca pobytu jednostki pokazują, że władze sowieckie były szczególniezainteresowane wszelkimi dowodami na zwalczanie partyzantów sowieckich przez 201. batalion Schutzmannschaft. Sposób, w jaki śledczy formułowali swoje pytania wskazuje, że sowieckie organy bezpieczeństwa państwowego bardziej interesowały się działaniami uważanymi przez nie za zdradę i podważenie władzy sowieckiej, niż okrutnymi zbrodniami popełnionymi przeciwko „pokojowym obywatelom sowieckim”. „Zanim batalion został przydzielony na Białoruś, faszyści dali mu nazwę 'Schutzmannschaft Battalion 201', który prowadził akcje represyjne przeciwko białoruskim partyzantom”,49 czytamy w oświadczeniu z 1986 r. podpisanym przez byłego regionalnego lidera OUN i UPA. Sowiecka dokumentacja wewnętrzne podkreśla, że w 1942 r. „'Legion Konowalca' (tj. Nachtigall) został przemianowany przez Niemców na 'Schutzmannschaft Battalion 201' i wysłany na Białoruś, gdzie wraz z niemieckim oddziałem represyjnym brał udział w walce z sowieckimi oddziałami partyzanckimi i ochronie niemieckich obiektów wojskowych”.50

Przesłuchiwany przez władze sowieckie w listopadzie 1949 r. Alfred Bisanz (1890-1951),51 łącznik do spraw ukraińskich wGeneralgouvernment Hansa Franka, który zachowywał nieoficjalne kontakty z ukraińskimi nacjonalistami przez całą wojnę,przypomniał, że Szuchewycz trzykrotnie odwiedził jego departament we Lwowie w 1942 roku; w lutym, maju i listopadzie. Jeśli chodzi o ich spotkanie w maju 1942 r., Bizanz stwierdził, że „wtedy zapytałem [Szuchewycza] o działania ukraińskiego batalionu w tym czasie. Odpowiedział, że batalion uczestniczy w represyjnych operacjach niemieckich przeciwko partyzantom sowieckim na Białorusi. W związku z tym Szuchewycz opowiedział mi, że jego batalion kilkakrotnie angażował się w walkę z sowieckimi partyzantami i miał pewne straty wśród swoich ludzi.”52 Kiedy sytuacja militarna Niemców w 1942 roku pogarszała się, w 201. batalionie Schutzmannschaftu pojawił się problem dezercji. „W listopadzie 1942 roku przyjąłem Szuchewycza w Lwowie w związku z dużą liczbą dezerterów z batalionu.... Szuchewycz powiedział, że jego batalion przeprowadzał częste operacje karne nie tylko przeciwko sowieckim partyzantom, ale także ludności cywilnej Białorusi.”53

Obecnie prowadzone badania wskazują na ścisły związek pomiędzy „antypartyzanckimi działaniami wojennymi” sił niemieckich i ichlokalnych sił pomocniczych a masową przemocą przeciwko ludności miejscowej na okupowanej Białorusi. Ostatnie studiumWaitmana Beorn'a dotyczące niemieckich wojsk i Holokaustu na Białorusi wykazuje olbrzymią nieproporcjonalność strat niemieckichi „partyzanckich” oraz zauważa, że etykietka „partyzant” była bardzo szerokim pojęciem, obejmujących różnych nie-kombatantów:byłych żołnierzy Armii Czerwonej odłączonych od swoich jednostek podczas natarcia niemieckiego, jak również „podejrzanych”cywilów i nieuzbrojonych cywilów żydowskich.54

Beorn odnosi się do tego, co nazywa „rachunkiem różniczkowym żydowsko-bolszewicko-partyzanckim”, zgodnie z którym „wszyscyŻydzi byli bolszewikami, wszyscy bolszewicy byli partyzantami, a zatem wszyscy Żydzi byli partyzantami lub bolszewikami”.55 Taformuła, argumentuje Beorn, „jest ważna w wyjaśnianiu morderstw Żydów pod przykrywką wojny anty-partyzanckiej”.56 Tak więc tawojna anty-partyzancka musi być rozpatrywana w kontekście ludobójstwa,. „W historiografii Holokaust i wojna anty-partyzancka od dawna pozostawały odseparowane, antyżydowskie akcje miały wyznaczone miejsce w historii nazistowskiego ludobójstwa, a wojna anty-partyzancka była elementem wojennej historii, wojny na froncie wschodnim. Jest to podział fałszywy.”57 Beorn wskazuje, że od sierpnia do grudnia 1941 r. „z grubsza biorąc zabijano 30 partyzantów za każdego Niemca”, zauważając, że to „trudno nazwać niezwykle żywotnym i niebezpiecznym powstaniem”.58

Ta kontekstualizacja jest przydatna przy ocenie działalności 201. batalionu Schutzmannschaft. Podczas dziesięciomiesięcznego pobytu na Białorusi batalion stracił czterdziestu dziewięciu ludzi zabitych, a czterdziestu z nich zostało rannych. W tym samym czasie zabito ponad dwa tysiące „partyzantów”.59 Nawet gdyby wszystkie straty śmiertelne batalionu zostały spowodowane działaniami wojennymi, oznacza to rozbieżność w stosunku osobowych strat śmiertelnych między 201. batalionemSchutzmannschaft i wrogimi „bandytami” powyżej jeden do czterdziestu (1:40).60 Raport z działalności batalionu z 30 października 1942 r. złożony przez SS-Obergruppenführera Ericha von dem Bacha-Zelewskiego (1899-1972), dowódcę tzw.Bandenkämpferverbände czyli „jednostek-zwalczajacych-bandytów”, znajduje się w zestawie piętnastu raportów z działań związanych z przeciwdziałaniem działalności powstańczej (zatytułowanych Meldungen den Führer über Bandenbekämpfung), skierowanych do Reichsführera-SS Heinricha Himmlera, który z kolei przekazał je osobiście Adolfowi Hitlerowi.61

Na przykład raport nr 51, podsumowujący działalność anty-partyzancką w Rosji-Południe, na Ukrainie i w rejonie Białystok odwrześnia do listopada 1942 r. Przekazany Hitlerowi 29 grudnia 1942 r., raport ten wymienia stosunek zabitych Schutzmänner iNiemców do „bandytów” i „pomocników bandytów” (z wyłączeniem kategorii „Żydów straconych w egzekucjach”) powyżej 1:52.Gdybyśmy włączyli do tego 363 211 zabitych w egzekucjach Żydów, wymienionych jako „podejrzanych bandytów”, wskaźnik wyniósłby 1:843.62 Raporty z jesieni 1942 r. dla Russland-Mitte i Gebiet Weissruthenien odnotowały podobnie 28 360 strat wroga, ale tylko 381 „strat własnych”, stosunek 1:74.63 Zdumiewająca nieproporcjonalność w liczbie ofiar stanowi niepokojący kontekst, w którym 201. batalion Schutzmannschaft i inne pomocnicze jednostki anty-partyzanckie pod dowództwem von dem Bacha działały na okupowanej Białorusi pod koniec 1942 roku. Gdy w ciągu tego roku eskalowała na Białorusi wojna partyzancka, okupanci zareagowali na nią nieuzasadnioną przemocą wobec ludności cywilnej, a bałtyckie i ukraińskie bataliony Schutzmannschaft były centralnym elementem realizacji brutalnej pacyfikacji. Niekompletna baza źródłowa dla 201. batalionu Schützmannschaft bardzo poważnie sugeruje, że także ta jednostka – podobnie jak inne bataliony Schutzmannschaft – była zaangażowana w brutalne „antypartyzanckie” przeciw-powstańcze działania, skierowane przeciwko ludności cywilnej, utożsamiając Żydów z partyzantami. Skrajna dysproporcja pod względem strat wspiera zeznanie Bisanza, że również działania 201. batalionu, podobnie jak innych batalionów Schutzmannschaft działających na Białorusi w latach 1942-1943, w nieproporcjonalnym stopniu skierowane były przeciwko ludności cywilnej.

Z Schutzmannschaften do UPA

Gdy niemiecka Szósta Armia znalazła się w pułapce pod Stalingradem, kierownictwo OUN(b) zostało zmuszone do ponownej oceny sytuacji i stopniowej rezygnacji ze swej pro-niemieckiej orientacji, jak zauważył Tarik Amar „początkowo niechętnie i nigdy całkowicie”.64 „Tak długo, jak trwa walka z Sowietami, argumentowała OUN(b), 'nasz rozum polityczny każe nam cierpliwie czekać na nasz czas', rozumiejąc przez to unikanie konfrontacji z Niemcami.”65 Stojący wtedy na czele OUN(b) Mykoła Łebed' (1909-1998) był przeciwny podejmowaniu zbrojnych ataków na niemieckie interesy, podobnie jak Szuchewycz.66 Lokalne inicjatywy, takie jak powtarzające się uporczywe prośby UPA-Północ do chwycenia za broń przeciwko siłom niemieckim, były odrzucane.67 A jednak wiele lat po wojnie Łebed' twierdził, że to właśnie on pod koniec 1942 roku zasugerował, że Szuchewycz powinien przerzucić cały 201. batalion Schutzmannschaft z Białorusi na Polesie i Wołyń w celu „włączenia go do walki z Niemcami, a także z czerwonymi partyzantami”, na co Szuchewycz odpowiedział, według Łebedia, że on „weźmie to pod uwagę i przekaże mu swoją decyzję”.68

Członkowie 201. batalionu Schutzmannschaft podpisali umowę o służbie do 31 grudnia 1942 r. Jednak pod koniec 1942 r. władze niemieckie jednostronnie przedłużyły służbę na czas nieokreślony.69 Kiedy w styczniu 1943 r. batalion został odkomenderowany z powrotem do Lwowa, Szuchewycz odszedł z jednostki.70 Wiosną 1943 r. ludzie z 201. batalionu Schutzmannschaft, którzy przedostali się z Białorusi na Wołyń, stanowili twardy rdzeń służby bezpieczeństwa OUN(b), [Służba Bezpeki], czyli SB.71 Część pozostałych została przeniesiona do służby w Waffen-SS Galizien.72 Reszta składu osobowego 201. batalionu Schutzmannschaft, która kontynuowała swoją służbę, została wcielona do 57. batalionu i wraz z nim powróciła na Białoruś, gdzie kontynuowała działalność anty-partyzancką oraz uczestniczyła w masowym zabijaniu w 1943 r., w szczególności w związku z przeprowadzanymi na dużą skalę działaniami przeciwko partyzantom Bielskim w Nalibockim Lesie.73

Razem z kilkoma tysiącami dezerterujących ze służby dla Niemców ukraińskich policjantów weterani Schutzmannschaft Battalion201 stali się trzonem UPA. Od 15 marca do 15 kwietnia 1943 r. blisko cztery tysiące ukraińskich byłych Schutzmänner dołączyło doszeregów UPA.74

Wykorzystali oni umiejętności zdobyte w latach 1941-1942 w przeprowadzaniu systematycznych masakr polskiej ludności cywilnejpodczas rzezi w latach 1943 i 1944.75 W szczególności 201. batalion Schutzmannschaft stał się ważną szkółką-wylęgarniąprzyszłych dowódców UPA. Poza Szuchewyczem jej absolwentami byli Ołeksandr Łućkyj, organizator i pierwszy dowódca UPA-Zachód, stacjonującej głównie w Galicji, i Wasyl Sydor, dowódca UPA-Zachód w latach 1944-1949.76

Według kilku świadectw stojący wtedy na czele OUN(b) Mykoła Łebed' wydał w kwietniu 1943 r. rozkaz oczyszczenia „całegoterytorium rewolucyjnego” z Polaków.77 Jednak 13 kwietnia 1943 r. Łebed' został zastąpiony przez triumwirat, w którym Szuchewyczbył „pierwszym spośród równych”.78 Szuchewycz skonsolidował swoją pozycję w UPA i OUN(b), która w sierpniu 1943 r. powołała gona stanowisko dowódcy UPA.79 Rzezie Polaków wołyńskich wydają się być zapoczątkowane nieco wcześniej, w lutym 1943 r., zlokalnej inicjatywy dowódcy UPA-Północ, Dmytra Kliaczkiwśkiego, (1911-1945), nom de guerre „Kłym Sawur”. Szuchewycz zatwierdził metody Sawura i rozszerzył je na inne terytoria pod kontrolą UPA. Kampania osiągnęła swój punkt kulminacyjny w lipcu 1943 roku.80 Najbardziej szczegółowe badania masowych mordów dokonanych przez OUN-UPA szacują ilość polskich ofiar OUN i UPA w przedziale od 70 000 do 100 000, a ich żydowskich ofiar na kilka tysięcy.81

W pro-nacjonalistycznej interpretacji historii kolaboracja OUN z nazistowskimi Niemcami, pogromy anty-żydowskie, a także masakrymniejszości polskiej na Wołyniu i Galicji Wschodniej są ignorowane, pomijane lub wręcz negowane. Okres od sierpnia 1941 r. do stycznia 1943 r. jest bagatelizowany lub pomijany w większości biografii Szuchewycza, koncentrując się raczej na roli odgrywanej przez Szuchewycza od 1943 r. aż do jego śmierci w 1950 r. na stanowisku dowódcy UPA, największego narodowego zbrojonego ruchu oporu w Związku Sowieckim. Wyzywający opór Szuchewycza stawiany stalinizmowi silnie przemawia do patriotycznej wyobraźni wielu Ukraińców, zwłaszcza w zachodniej części kraju. Jednakże gdy Szuchewycz został przekształcony w oficjalnego bohatera Ukrainy, a organizacja przez niego kierowana – w reprezentanta narodu ukraińskiego, pojawiły się również pytania dotyczące „lat zaginionych”, pominiętych w hagiografiach. Oceny tego, gdzie był i co robił Szuchewycz na Białorusi, różnią się zdecydowanie. Jeśli historyk uniwersytetu w Hamburgu, Frank Golczewski, opisuje działalność „Schutzmannschaft Battalion 201”jako „zwalczanie partyzantów i zabijanie Żydów”82, w kronice Ukraińskiej Powstańczej Armii (Litopys Ukrajinśkoji Powstanśkoji Armiji), ogromnym przedsięwzięciu weteranów UPA zmierzającym do napisania i utrwalenia pozytywnej historii swojej organizacji, czytamy: „Biorąc udział w bitwach przeciwko partyzantom białoruskim i studiując nazistowskie operacje anty-partyzanckie, nie tylko zdobył doświadczenie bojowe, ale także przyswoił sobie zasady walki partyzanckiej. Naszym zdaniem stał się jednym z najlepszych adeptów tej specyficznej formy walki zbrojnej w szeregach ukraińskiego ruchu wyzwoleńczego.”83

Kreowanie heroicznego wizerunku Szuchewycza

Od wczesnych lat pięćdziesiątych postać Szuchewycza jako bohatera i męczennika była centralnym elementem tożsamości ukraińskiej diaspory.84 W 2007 r., w 100. rocznicę urodzin Szuchewycza, redaktorzy wydawnictwa Litopys Ukrajinśkoji Powstanśkoji Armiji opublikowali dwa ogromne tomy „poświęcone chwalebnej pamięci” Szuchewycza. Tom 45 Litopysu pozostawia w strefie wielkiego milczenia okoliczności pobytu i aktywności Szuchewycza w 1942 r., z premedytacją unikając słowa Schutzmannschaften. Szuchewycz jest przedstawiany jako człowiek, który „pod koniec lat 1940. kierował walką z dwoma największymi totalitarnymi reżymami na świecie – Związkiem Sowieckim i nazistowskimi Niemcami.... W tych wspomnieniach ten słynny wojskowy i polityk, wiodący członek OUN i dowódca naczelny UPA został przedstawiony jako genialny uczeń, sportowiec, muzyk, żołnierz, polityk i biznesmen.”85

Sprawozdanie dotyczące miejsca jego pobytu od jesieni 1941 r. do początku 1943 r. jest krótkie:

W sierpniu Legion został usunięty z frontu, jego członkowie internowani, a następnie przetransportowani do Niemiec. Tutaj ukraińscy żołnierze przeorganizowali się w Batalion Obronny nr 201, i zgodnie z odrębnym kontraktem zostali zmuszeni do wyrażenia zgody na dodatkowy rok służby. 16 marca 1942 r. Batalion został rozlokowany na Białorusi, w okolicach miasta Borowka, w celu ochrony instalacji wojskowych i zwalczania sowieckich partyzantów. Po roku służby wszyscy żołnierze, pod dowództwem Szuchewycza, odmówili dalszej służby. 6 stycznia 1943 r. zostali wysłani pod strażą do Lwowa, gdzie przybyli 8 stycznia 1943 r. Szuchewycz wiedząc, że wszyscy oficerowie zostaną aresztowani, uciekł przed gestapo i zniknął.86

Tom 10 Nowej Serii Litopysu UPA jest nieco bardziej dopracowany, wspominając aluzyjnie o okrucieństwach na Białorusijednocześnie podkreśla, że Szuchewyczowi udało się zachować ludzką przyzwoitość:

Walka z partyzantami na Białorusi była trudna i wyczerpująca, a laury zwycięstwa raczej nie przypadały Niemcom ani ich sojusznikom, w tym żołnierzom batalionu ukraińskiej policji. Zdaniem W. Iwaniwa „to był straszny czas” w życiu Szuchewycza, który zmuszony był „odgrywać rolę przyjaciela Niemców do ostatniej chwili”, chociaż „jego serce było złamane bólem”. Myrosław Kalba wspominał, że Szuchewycz i inni dowódcy ukraińscy starali się uniknąć brania udziału w akcjach represyjnych nazistów przeciwko lokalnej ludności i próbowali uchylać się od rekwizycji żywności, deklarując że „przysłano nas tutaj walczyć, nie rabować”.

Biorąc bezpośredni udział w bitwach przeciwko białoruskim partyzantom i studiując nazistowskie operacje anty-partyzanckie, Szuchewycz nie tylko nabywał doświadczenie bojowe, ale również przyswajał zasady walki partyzanckiej. Naszym zdaniem stał się jednym z najlepszych adeptów tej specyficznej formy walki zbrojnej w szeregach ukraińskiego ruchu wyzwoleńczego.87

Wprowadzenie Mykoły Posiwnycza do tomu 45 zwięźle wyraża tradycyjny pogląd diaspory:

Roman Szuchewycz zajmuje wyjątkowe miejsce w narodowym panteonie bojowników Ukrainy XX wieku. Był jednym z organizatorów walki z wszystkimi okupantami Ukrainy... Życie i czyny dowódcy naczelnego UPA, generała brygady Romana Szuchewycza – „Tarasa Czuprynki” – są błyskotliwym przykładem bohaterskich zmagań o ukraińską państwowość i powinny służyć za wzór do naśladowania dla przyszłych pokoleń Ukraińców.88

Szuchewycz jest określany jako „latarnia morska wskazująca szlak młodemu pokoleniu”, a jego służba na Białorusi jest „wspaniałym przykładem heroicznego charakteru, najwyższych wartości etycznych, honoru narodowego i moralności chrześcijańskiej”.89

Szuchewycz jako bohater na srebrnym ekranie

Izjasław Kokodniak pisząc w nacjonalistycznej gazecie Za wil'nu Ukrajinu w 2000 r. argumentował, że naród ukraiński musi być świadomy narodowo, a państwo ukraińskie musi stać się narodowym w treści. Otwarcie i wyraźnie wezwał do rozpowszechnienia „nacjonalistycznych mitów”, aby przeciwdziałać sowieckim mitom na temat zbrodni UPA. Organizacje nacjonalistyczne, zdaniem Kokodniaka, muszą „narzucać swoją wolę” państwu i środkom masowego przekazu. Kokodniak sugeruje, że Szuchewycz byłby idealnym instrumentem konstruowania nowego mitu nacjonalistycznego.90 Jednym z przykładów jest film Ołesia Janczuka „Niepokonany” [Neskoreny] z roku 2000. Film przedstawia Szuchewycza jako:

szlachetny rodzinny człowiek, zmuszony przez brutalne okoliczności i własny poczucie obowiązku do prowadzenia walki o wybawienie swego narodu z barbarzyństwa zarówno nazistów, jak i Sowietów. ... Janczuk wnikliwie bada skomplikowany charakter Szuchewycza, jego odrazę do dyskryminacji etnicznej, jego miłość do muzyki, jego geniusz w walce. Film płonie pasją człowieka i zapala swego widza tym samym ogniem, którym Szuchewycz zapalał swoich rodaków – nieugaszonym płomieniem wolności.... Jest to osobista opowieść o wierze i zaangażowaniu, a ostatecznie o zwycięstwie nad tyranią.91

Janczuk kreśli portret Szuchewycza jako dzielnego bohatera, coś w rodzaju połączenia George'a Washingtona i Jamesa Bonda:niezwykle przystojnego mężczyzny, otoczonego zawsze przez młode, atrakcyjne kobiety, ale zawsze wiernego swojej żonie irodzinie. Postawa Szuchewycza wobec Niemców jest przedstawiona jako wyzywająca, a nawet dominująca. Jego niemieccy przełożeni drżeli w jego obecności, przemawiając łagodnym i niepewnym głosem, unikając kontaktu wzrokowego z Szuchewyczem, donośnym głosem żądającego uwolnienia Bandery i deklarującego lojalność wobec Ukrainy, a nie Hitlera czy Niemiec. Następnie następuje scena walki, w której bohater zwycięża swoich niemieckich porywaczy w pociągu i dyskretnie oddala się w głąb majestatycznych krajobrazów Karpat, akurat gdy spadają liście z drzew. Widzowie odbierają wrażenie wyraźnego zerwania z Niemcami jesienią 1941 roku, i że właśnie wtedy Szuchewycz kontynuował aktywny zbrojny opór nie tylko przeciwko Sowietom, ale także nazistom. Bohater dramatycznie zrzuca swój niemiecki mundur, podczas gdy głos filmowego narratora oświadcza w pierwszej osobie: „Porzuciłem Wehrmacht wcześniej, niż się spodziewaliśmy. OUN zeszła do głębokiego podziemia. Hitlerowski terror zmusił przywództwo do utworzenia sił samoobrony. Tak więc Armia Powstańcza rozwinęła się w armię regularną.”

Następnie film robi mocny skok w czasie do przodu. Okres pomiędzy lipcem 1941 r. a sierpniem 1943 r., podczas którego zamordowano większość Żydów ukraińskich i załamało się szczęście wojenne Niemców, został po prostu pominięty. Przemilczano także rzezie dziesiątków tysięcy wołyńskich Polaków przeprowadzone przez UPA latem 1943 r., gdy organizacją kierował Szuchewycz.92 Widz zostaje ponownie wprowadzony w narrację historyczną dopiero jesienią 1943 r. UPA jest przedstawiana jako integracyjna, wieloetniczna organizacja. Bohater przypomina widzom, że mniejszości etniczne, takie jak Ormianie, Azerbejdżanie, Żydzi i Kazachowie mogły bez przeszkód służyć w UPA.93

Nacjonalistyczne oceny Schutzmannschaft Battalion 201

Potrzebne są dalsze badania w celu określenia dokładnej roli i miejsca pobytu 201. batalionu oraz jego działań. Starsze pro-UPA i pro-OUN-owskie sprawozdania zazwyczaj w całości ignorują okres od sierpnia 1941 r. do stycznia 1943 r.94 Ostatnie sprawozdania pomniejszają znaczenie jego miejsca pobytu w 1942 r. lub przedstawiają obecność Szuchewycza na Białorusi jako życzliwy instruktaż patriotyzmu dla ludności białoruskiej, jako jej szczęśliwą okazję do podniesienia na wyższy poziom stosunkowo słabo rozwiniętej białoruskiej świadomość narodowości.95 Ponadto zaprzeczają, że w tym momencie na Białorusi byli „prawdziwi” partyzanci, lub – alternatywnie – że w ogóle były jakieś cywilne ofiary działalności 201. batalionu Schutzmannschaft. „Na Białorusi członkowie batalionu starali się wszelkimi sposobami pomagać miejscowej ludności – mimo że było to bezwzględnie zabronione”, napisał w 2005 r. Myrosław Kalba (1916-2013), ostatni ocalały weteran z 201. batalionu Schutzmannschaft.96 Historycy nacjonalistyczni są zgodni:

20 lutego 1942 r. Legion został wysłany do [przeprowadzania] operacji wojskowych. Został wysłany do części Białorusi terroryzowanej przez Moskalsko-MGB-owskich partyzantów. Podobnie jak na sąsiednich ukraińskich terytoriach, [MGB] bezlitośnie terroryzowało ludność, celowo prowokując armię niemiecką i ich polskich sojuszników do brutalnych działań represyjnych.... Podczas dziewięciomiesięcznego przydziału ochronnego oficerowie i żołnierze Legionu wykorzystywali każdą okazję do podjęcia działań mających na celu podniesienie świadomości narodowej miejscowej ludności i zaszczepienie przekonania, że wolne i zamożne życie jest możliwe tylko w silnym, niezależnym państwie. W tym celu oficerowie i instruktorzy zapewnili specjalistyczne wykształcenie setkom młodych Białorusinów, przygotowując ich do walki, nie tylko przeciwko rosyjsko-bolszewickim najeźdźcom. Nie można było mówić o tym otwarcie. Niemniej jednak ukraińscy legioniści byli w stanie uratować wielu białoruskich patriotów, zwolenników niepodległości państwa zarówno od gestapo, jak i od MGB działającego pod auspicjami bolszewickich partyzantów. Było wiele takich przypadków, kiedy tacy ludzie mogli angażować [miejscowych Białorusinów] do poważnych bitew lub pomagać im przez silne wsparcie wojskowe.97

Zarządzanie pamięcią

Pod rządami prezydenta Juszczenki większość ukraińskich podręczników prezentowała Szuchewycza w bardzo korzystnym świetle.„Bezwzględnie i niemal z wiarą w własną nieomylność, OUN i UPA są przedstawiane jako ofiary, a nie sprawcy”, pisze szwedzki historyk Johan Dietsch.98 Ta perspektywa ukraińskiego ruchu oporu jest ustawiona w sposób zamierzony przeciwko sowieckiej narracji jedności z Rosją jako naturalnego stanu rzeczy na Ukrainie. Perspektywa post-socjalistyczna jest przeciwstawiana „a-historycznej, amoralnej i nie-etycznej sferze” socjalizmu sowieckiego. Nowa „narodowa” historia jest prezentowana jako „prawdziwa historia”, w przeciwieństwie do „fałszywej historii sowieckiej”.99

Przez ostatnią dekadę najbardziej wpływowym promotorem dziedzictwa banderowskiego na Ukrainie był młody i charyzmatycznyWołodymyr Wiatrowycz (ur. 1977).100 W wieku dwudziestu pięciu lat stał się siłą napędową związanej z OUN(b) „frontowej”organizacji Centrum Badań Ruchu Wyzwoleńczego [Centr Doslidżeń Wyzwolnoho Ruchu, CDWR] mającej na celu popularyzowanie ipromowanie dziedzictwa OUN i UPA.101 Odgrywając aktywną rolę w tak zwanej pomarańczowej rewolucji w 2004 r., w 2008 r. zostałmianowany przez Juszczenkę dyrektorem Centralnego Państwowego Archiwum Ukraińskiej Służby Bezpieczeństwa [HałuzewyjDerżawnyj Archiw Służby Bezpeky Ukrajiny, HDA SBU]; stanowisko to zajmował do czasu wyboru Janukowycza.102 Wiatrowyczzainwestował znaczne wysiłki w celu zapewnienia Szuchewyczowi tytułu bohatera narodowego i rozgrzeszenia organizacji przezniego kierowanych z zarzutów antysemityzmu i kolaboracji z III Rzeszą. Kamieniem węgielnym jego strategii było dążenie do odejścia pojawiających się znaczących badań naukowych od tematów zaangażowania OUN(b) w Holokauście i w systematycznych masakrach Polaków, na rzecz skoncentrowania się na niewielkiej liczbie Żydów służących w UPA, głównie w charakterze lekarzy i pielęgniarek.103 W pozorowanej próbie pogodzenia kultu etno-nacjonalistów z europejskimi oczekiwaniami uznania Holokaustu, legitymizujący historycy Juszczenki pracujący w archiwach SBU próbowali stworzyć narrację II wojny światowej, w której ukraińscy nacjonaliści i Żydzi walczyli razem, ramię w ramię, jako towarzysze broni, przeciw wspólnemu bolszewicko-moskiewskiemu wrogowi. W tym celu wykorzystywali wysoce selektywne dokumenty, systematycznie pomijając antysemityzm OUN, ignorując masowe mordy nacjonalistów liczone w tysiącach ofiar i zamiast tego skupiając się na garstce wyjątków.104 To jednak oznaczało odejście od tendencji w historiografii nacjonalistycznej prezentowania Żydów jako wrogów i dręczycieli Ukraińców, a także jako wspólników w komunistycznych zbrodniach.105 W przeciwieństwie do narracji wyprodukowanej przez organizacje prowadzone przez Wiatrowycza, liczne badania, niezależnie od siebie, wszystkie zgadzają się, że antysemityzm OUN ulegał radykalizacji w latach 1930., osiągając apogeum w latach 1941-1943.106 Nie brakuje radykalnego, a nawet eliminacyjnego antysemityzmu w pismach starszych ideologów i intelektualistów OUN, zarówno przed, jak i po wybuchu wojny.107 Po Stalingradzie przywództwo OUN systematycznie manipulowało przeszłością organizacji. Oryginalne dokumenty były przeredagowywane i przepisywane, pro-niemieckie i antysemickie oświadczenia pomijane, wrażliwe dokumenty ukrywane lub udostępniane po selekcji, tworząc zdeformowany selektywny obraz, aby uniknąć w ten sposób drażliwych i kompromitujących kwestii.108 Wiatrowycz bezkrytycznie polegał na własnoręcznie spreparowanych przez nacjonalistów sprawozdaniach, jednocześnie odrzucając nowe badania naukowe jako sowiecką propagandę. Aby uniknąć poruszania delikatnych zagadnień z biografii Szuchewycza, skupił się zamiast tego na pracy KGB Ukraińskiej SRS,109 ukierunkowanej na zdyskredytowanie OUN, wykluczając krytykę Szuchewycza jako bezpodstawną kampanię polityczną przeciwko pamięci dowódcy UPA.110 Antysemityzm OUN zostaje zredukowany do sowieckich kłamstw propagandowych, a powstające prace akademickie o ukraińskim zaangażowaniu w antyżydowską przemoc – do rewitalizacji starej sowieckiej propagandy:

Zgodnie z kanonem sowieckiej propagandy antysemityzm był jednym z podstawowych elementów ideologii i praktyki Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów.... Niestety, tak postępuje wielu współczesnych publicystów i historyków, którzy w ten sposób patrzą na historię Ukrainy przez okulary „Agitpropu”. Jednym z najbardziej rozpowszechnionych oskarżeń przeciwko ukraińskim nacjonalistom jest zarzut ich udziału w pogromach antyżydowskich we Lwowie na początku lipca 1941 r.111

Rehabilitacja z trudnościami

Rehabilitacja Szuchewycza zainicjowana przez Juszczenkę nie przynosi pożytku ukraińsko-żydowskiemu pojednaniu. Moshe Kantor, przewodniczący Europejskiego Kongresu Żydowskiego, opisując Szuchewycza jako „nazistowskiego kolaboranta” i powołując się na wzrost antysemityzmu i aktywizację skrajnej prawicy na Ukrainie, odmówił Juszczence przyjęcia pośmiertnego Orderu Bohatera Ukrainy w imieniu majora Anatolija Szapiro, sowieckiego dowódcy narodowości żydowskiej i wyzwoliciela obozu Auschwitz w 1944 r.112

W trakcie wizyty w Izraelu w następnym miesiącu Juszczenko został ostro skrytykowany za swoją decyzję o uhonorowaniuSzuchewycza. W Yad Vashem Juszczenko został skonfrontowany z przewodniczącym Rady, Josephem (Tommym) Lapidem (1931-2008), ocalonym z Holokaustu i byłym wicepremierem izraelskiego rządu. Dziennikarz i polityk – nie historyk – Lapid stwierdził, że ma dowód uczestnictwa Szuchewycza w pogromie lwowskim w lipcu 1941 r.113 Na to Juszczenko odpowiedział: „Mam materiały, dokumenty mówiące, że w trakcie wieloaspektowego ukraińskiego powstania Szuchewycz podpisał petycję zakazującą masowych prześladowań cywilów”, dodając nawet, że „nie ma ani jednego faktu potwierdzającego, że jakakolwiek ukraińska organizacja narodowo-wyzwoleńcza brała udział w akcjach represyjnych, deportacji i mordowaniu Żydów”.114

Konfrontacja Lapid-Juszczenko w Yad Vashem przypominała debatę na Ukrainie. Zastrzeżenia Lapida przypominały postawy wobec Szuchewycza powszechne we wschodniej i południowej części kraju, a także w kręgach ukraińskiej lewicy. „Czasami można być zarówno bohaterem Ukraińców, jak i mordercą Żydów”, podsumował swoje stanowisko Lapid.115 W dniu 6 stycznia 2008 r. Lapid jeszcze bardziej uatrakcyjnił swoje pretensje, stwierdzając: „Mamy całą teczkę dokumentów poświadczających udział Szuchewycza w masowych mordach. Strona ukraińska nie skontaktowała się z nami z wnioskiem o przekazanie tych dokumentów. Gdybyśmy otrzymali taki wniosek, sądzę, że chętnie go zaakceptujemy.”116

Wiatrowycz zręcznie skorzystał z okazji dostarczonej mu przez Lapida. Nie tracąc ani chwili czasu zorganizował wyjazd delegacji do Yad Vashem i stanął na jej czele. W Jerozolimie Wiatrowycz poprosił o umożliwienie obejrzenia tego zbioru dokumentów, co do którego archiwiści Yad Vashem mogliby jedynie potwierdzić to, co już wiedzieli: że taki zbiór nie istnieje.117 Wiatrowycz powrócił triumfalnie na Ukrainę, deklarując bezpodstawność zarzutów i ogłaszając niewinność Szuchewycza. Nieodpowiedzialne roszczenia Lapida podarowały hagiografom Szuchewycza zwycięstwo propagandowe kosztem autorytetu Yad Vashem. W wymiarze bardziej poważnym, uwzględniając znaczny szum medialny wokół tego epizodu, miał on niekorzystny wpływ na edukację i świadomość Holokaustu, do których promowania Yad Vashem został powołany. Obóz broniący Szuchewycza wykorzystał wprowadzającą w błąd interwencję Lapida do zrehabilitowania nie tylko Szuchewycza, ale także oczyszczenia kierowanych przez niego organizacji, OUN(b) i UPA, z zarzutów antysemityzmu i kolaboracji w Holokauście.118 Dynamika wymiany zdań między Lapidem i Juszczenką – dwoma doświadczonymi politykami – podkreślają złożoność relacji ukraińsko-żydowskich. Ukraińscy nacjonaliści z premedytacją wyinterpretowali ataki Lapida jako wyraz głęboko zakorzenionych żydowskich stereotypów ukraińskiego pogromszczyka, a niektóre z reakcji zaistniałych na Ukrainie przywołały wizerunek Żydów jako sługusów bolszewizmu i Moskwy. Kyiv Post napisał w artykule wstępnym:

nadszedł czas, aby światowa społeczność żydowska, znana ze swoich wysokich standardów naukowych, przestała być pionkami w sowieckiej, a teraz rosyjskiej machinie propagandowej.... Zamiast polegać na rosyjskiej nauce, zniekształconej przez sowiecką nostalgię i nacjonalizm postsowiecki, żydowscy naukowcy powinni przemyśleć naukę ukraińską i innych państw postsowieckich, jako bardziej wiarygodny i obiektywny zapis wydarzeń w czasie tych strasznych dni.119

W liście otwartym do Juszczenki Roman Krucyk, przewodniczący Kijowskiego Stowarzyszenia Pamięci, zwrócił się do Prezydenta Ukrainy z prośbą o udostępnienie wszystkich obciążających dokumentów dla ukraińskiej SBU i ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej, aby ukraińscy badacze mogli sprawdzić ich autentyczność. Poskarżył się, że Izrael został popchnięty do zajęcia anty-ukraińskiego stanowiska przez Rosję i wyraził zaniepokojenie faktem, że „Izrael nie chce uznać Hołodomoru120 z lat 1932-1933 za akt ludobójstwa przeciwko Ukraińcom”, ponieważ „uznaje wyłącznie Holokaust za jedyne ludobójstwo w historii”. Ponadto Krucyk poprosił Juszczenkę o utworzenie „narodowego programu na rzecz patriotycznego szkolenia i edukacji obywateli Ukrainy”. Krucyk czuł, że taki program „oświeci każdego ukraińskiego obywatela w kwestii prawdy o ukraińskim ruchu narodowo-wyzwoleńczym w XX wieku, zwłaszcza w kwestii walki Ukraińskiej Powstańczej Armii i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów o wolność i niezależność narodu ukraińskiego. [Jest to konieczne], aby przeciwdziałać wszelkim brudnym insynuacjom i manipulacjom świadomością narodową w odniesieniu do tej kwestii.”121

Wielbiciele Szuchewycza odrzucają pogląd, jakoby było cokolwiek nieetycznego w kolaboracji Szuchewycza z Niemcami w latach 1941 i 1942, a zamiast tego porównują rolę odgrywaną przez swego bohatera w 1942 r. do Judenräte, de Gaulle'a, Churchilla, lub przywódców walki z brytyjskim kolonializmem. Komentując kolaborację Szuchewycza Wiatrowycz upierał się, że OUN przyjęła antyniemiecką linię od 1941 roku: „Po tym, jak Niemcy odmówili uznanie Aktu Odnowienia Państwa Ukraińskiego 30 czerwca 1941 r. i rządu Stećki, i zamiast tego zaczęli represjonować jej kierownictwo, OUN wprowadziła antyniemiecką linię polityczną.” Na oczywiste wynikające z tego pytanie, dlaczego Szuchewycz współpracował z Abwehrą od 1939 r., a następnie przystąpił doSchutzmannschaften, Wiatrowycz odpowiedział: „Szuchewycz jako osoba indywidualna miała prawo współpracować z [niemieckim wojskowym] wywiadem. Nie możemy przeoczyć tego epizodu, ale musimy również docenić cele, jakie sobie postawił. Cel był jeden – powstanie formacji zbrojnej mogącej stać się jądrem armii ukraińskiej. Wielu oficerów z Nachtigall później zostało dowódcami UPA. Dlaczego Francja i Wielka Brytania mają prawo współpracować z Niemcami w latach 1938-1939, dlaczego Związek Sowiecki miał prawo współpracować z Niemcami w latach 1939-1941?.... OUN-UPA była siłą, która odważyła się rzucić wyzwanie obu totalitaryzmom: niemieckiemu, a także sowieckiemu. Nawet Churchill zawierał kompromisy z jednym złem, aby zwalczyć drugie.”122

Wiatrowycz zakłada, że 201. batalion Schutzmannschaft koncentrował się tylko na niegodziwych łotrach, przede wszystkim agentach NKWD terroryzujących Białorusinów z rozkazu Moskwy, że Szuchewycz uniknął rozlewania niewinnej krwi, porywając się na bezapelacyjne oświadczenie, że Szuchewycz nie uczestniczył w Holokauście:

Czy [Szuchewycz] miał prawo współpracować ze złymi Niemcami? Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy ponownie ocenić sytuację nie z perspektywy roku 2008, lub nawet 1945, ale dopiero 1941, kiedy podejmowana była decyzja. Niemniej jednak dla nas armia niemiecka jest synonimem milionów ofiar. [Dla nas] reprezentuje to, co zostało postawione przed sądem w Norymberdze w 1945 r. Jednak w 1941 r. wszystko to było odległą przyszłością.... Tak, Szuchewycz walczył w latach 1941-1942 w niemieckim mundurze, ale jego włożenie nie oznacza wzięcia na siebie odpowiedzialności za wszystkie zbrodnie popełnione przez żołnierzy niemieckiej armii... Nie ma praktycznie żadnych źródeł dokumentalnych na temat pobytu Romana Szuchewycza na Białorusi, i [jedynie znanymi] wspomnieniami działalności tego okresu są pamiętniki jednego z kolegów z batalionu. Mimo to, nawet po tym gdy zostało ustalone, że rzekomy udział w działaniach antyżydowskich w 1941 r. był mistyfikacją, [niektórzy ludzie] próbowali wydobyć kwestię jego ewentualnego uczestnictwa w pacyfikacji przeciwko ludności białoruskiej w 1942 r. Jeśli jednak nie ma żadnych dokumentów, trudno będzie udowodnić, że Szuchewycz nie uczestniczył w takich działaniach. Ponownie, jest to domniemanie winy.123

Wiatrowycz podobnie neguje możliwość dopuszczenia się przez 201. batalion Schutzmannschaft jakichkolwiek zbrodni przeciwkoludności cywilnej:

Na Białorusi 201. batalion ukraiński nie był skoncentrowany w jednym miejscu, ponieważ chronił mosty nad rzekami Biarezina i Dzwina. Oddziały wydzielone w małych wioskach były również przeznaczone do ochrony miejscowej administracji niemieckiej. Pod koniec listopada 1942 r. ukraińscy oficerowie postanowili maksymalnie ograniczyć aktywny udział batalionów w niemieckich działaniach wojskowych w celu uniknięcia dalszych strat. 1 grudnia 1942 r. żołnierze batalionu odmówili wznowienia kontraktu z Niemcami, co doprowadziło do aresztowania wielu z nich, zwłaszcza ich dowódców. Inni, w tym Roman Szuchewycz, zdołali uciec. W sumie wielu żołnierzy batalionu przyłączyło się do ukraińskiej Armii Powstańczej, gdzie, jako doskonale przygotowani żołnierze, objęli stanowiska dowódcze. Pełniąc funkcje w tej armii, broniąc ludności ukraińskiej, walczyli z honorem przeciwko swoim byłym sojusznikom, Niemcom.124

Na pytanie, dlaczego Szuchewycz nie od razu skierował broń przeciwko Niemcom, gdy go okłamali i aresztowali przywództwo OUN,Wiatrowycz odpowiedział:

Bądźmy realistami. Roman Szuchewycz dowodził 700 żołnierzami. Wehrmacht, w tym czasie, miał blisko pół miliona. Obrócić broń przeciwko Wehrmachtowi w 1941 roku, i powiedzieć im: „Teraz Roland i Nachtigall będą walczyć z Wehrmachtem” oznaczałoby, że zostaliby zabici na miejscu.... Do końca 1942 r. żołnierze związani byli umową, która związała ich z batalionem Schutzmannschaft. Kiedy kontrakt zakończył się, ludzie ci zadeklarowali: nie będziemy już wam służyć. Ta decyzja wielu z nich kosztowała życie.

Q: Mówią, że po 1942 roku Szuchewycz walczył przeciwko białoruskim partyzantom i Polakom?

A: Batalion Schutzmannschaft, w którym służyli byli członkowie Nachtigall, a wśród nich Szuchewycz, zakończył swą działalność pod koniec 1942 r. Następnie większość chłopców dołączyła do szeregów Ukraińskiej Powstańczej Armii. A tak w ogóle, co za partyzanci byli w 1942 roku tam na Białorusi?

Q: Wasil Bykau pisze, że byli tam...

A: Wasil Bykau125 był powieściopisarzem. Przyjrzyjmy się dokumentom. Dokumenty pokazują, że istniały specjalne grupy utworzone pod kierownictwem NKWD, które przenikały i dokonywały aktów sabotażu za liniami niemieckich. Trudno nazwać ich partyzantami, ponieważ partyzanci są rebeliantami, zorganizowanymi przez miejscową ludność.

Q: Jako historyk, czy możesz powiedzieć, że Szuchewycz nie uczestniczył w pogromach [anty-]żydowskich?

A: Tak.

Q: Podobnie, czy możesz powiedzieć, że Szuchewycz nie uczestniczył w zabijaniu spokojnych białoruskich i polskich cywilów?

A: Bardzo interesujące pytanie dotyczące spokojnej ludności podczas partyzanckich działań bojowych.... W konwencjonalnej wojnie jeden żołnierz różni się od drugiego swoim mundurem. Czy można uważać Polaków lub Białorusinów za spokojną ludność, jeśli w dzień pracują jak zwykli wieśniacy, ale wieczorem zbroją się i atakują wioskę? Jak powinni być postrzegani – jako polscy czy ukraińscy [żołnierze]? Z karabinem maszynowym – jest żołnierzem, z motyką – jest spokojnym cywilem? Kiedy taka osoba zostanie zabita w konflikcie zbrojnym, czy powinna zostać uznana za zabitą ofiarę cywilną czy ofiarę wojskową?126

Narracja Wiatrowycza różni się nieco od własnych narracji Schutzmänner, nie zawierających żadnej wzmianki o nadużyciach czy okrucieństwach popełnionych przeciwko lokalnej ludności na Białorusi, podczas gdy zabójstwa i ataki przeprowadzone przez prosowieckich partyzantów są opisane w najdrobniejszych szczegółach.127

Alternatywne wyjaśnienie kwestii miejsca pobytu Szuchewycza zaoferował Parmen Posochow, „niezależny badacz”, mianowiciezakwestionował twierdzenie, jakoby 201. batalion Schutzmannschaft strzegł infrastruktury komunikacyjnej, takiej jak mostów nadrzekami Biarezina i Dzwina. Posochow stwierdził, że chronienie mostów nad rzeką Biarezina nie zostało włączone do obowiązków batalionu, że stacja kolejowa Lepel była czymś niewiele większym niż chałupa, miasto było połączone ze światem zewnętrznym tylko jedną drogą betonową, a jej ludność tak nieliczna, że byłoby mało prawdopodobnym miejscem do przechowywania broni i amunicji. Jako alternatywne wyjaśnienie Posochow zasugerował możliwość istnienia w Lepel tajnego obozu szkoleniowegoAbwehry. W odległości dwudziestu ośmiu kilometrów od Lepel znajdowało się sanatorium Liesnyje Oziera, gdzie Niemcy spędzali wakacje. Powierzyli jego ochronę członkom OUN.128 Posochow powołuje się na wspomnienia Nikołaja Obryńby, sowieckiego jeńca wojennego internowanego w Lepel, o niemieckich „szkołach dywersyjnych przygotowujących sabotażystów do prowokacji, pracy wywiadowczej, zaminowywania dróg, niszczenia studni i mordowania partyzanckich dowódców”.129

Ukrajinśka Prawda opublikowała podobną ocenę autorstwa Serhija Hrabowśkiego, członka Stowarzyszenia Pisarzy Ukraińskich:

najwyższy dowódca UPA i ludzie przez niego dowodzeni nie byli ani trochę bardziej „kolaborantami” niż, powiedzmy, kierownicy Judenratów na okupowanych przez nazistów terytoriach, i nie bardziej „faszystami”, niż zwolennicy De Gaulle'a w czasach francuskiego ruchu oporu.... Ściśle mówiąc, prawie wszyscy poważni badacze mówią o braku poważnego, ludowego ruchu partyzanckiego i walk pomiędzy „prawdziwymi” partyzantami (a nie zwiadowcami i dywersantami NKWD) a policją i jednostkami Wehrmachtu do 1943 roku. Jeśli chodzi o 201. batalion, uczeni i publicyści z diametralnie przeciwstawnymi poglądami ideologicznymi zgadzają się w tym, że nie rwali się do boju, czasami osiągali porozumienie w sprawie neutralności z partyzantami (robił to, w szczególności, także Szuchewycz), choć bez wątpienia, były także walki z ofiarami po obu stronach.130

Używając z przykładów z 1943 r., Hrabowśkyj skupia się na okrucieństwach pro-sowieckich partyzantów wobec lokalnej ludnościbiałoruskiej. Po podaniu przykładu, jak sowieccy partyzanci poderżnęli gardło nieletniej dziewczyny, pyta retorycznie:

Czy to był rodzaj „operacji” przeprowadzanej przez partyzancką dywizję Kutuzowa, dowodzonej przez Israila Lapidusa. Ci ludzie byli tacy sami jak Łazar Kaganowicz, który patetycznie podkreślił: „Ja nie jestem Żydem, jestem bolszewikiem!” Tak więc czy ukraińscy nacjonaliści mieli moralne prawo walczyć z takimi partyzantami?... Oczywiście, wśród sowieckich partyzantów, tak samo jak i w OUN, byli różnego rodzaju ludzie. Naturalnie, nie można przedstawiać żołnierzy UPA i ich dowódców jako aniołów – jak to wyraził ostatni najwyższy dowódca powstańców, Wasyl Kuk: „nas zabijali i my zabijaliśmy”. Moim celem nie jest „usprawiedliwianie” Romana Szuchewycza – zresztą jego zasady polityczne, wyrażone w programie III Kongresu OUN(b), zostały włączone do Konstytucji Ukrainy, a ideologię bolszewicką wyrzucono na śmietnik historii.... [Moim celem jest] wezwać polityków i dziennikarzy, w tym także izraelskich: nie spieszcie się z wyciąganiem prostych wniosków odnośnie „ukraińskich faszystów”.131

Syn Szuchewycza, Jurij, odebrał najwyższe odznaczenie państwowe w imieniu ojca i podtrzymuje pogląd, że Szuchewycz był poprostu niezależnym wojownikiem, którego sojusz z nazistowskimi Niemcami był ściśle taktyczny:

Spójrzmy na wydarzenia II wojny światowej w innych krajach. W Birmie był Aun Sang, utworzył formacje wojskowe po stronie Japończyków, aby walczyć z kolonizatorami angielskimi. W wyniku tego Birma stała się niezależnym państwem w 1948 roku! Indyjskie legiony, stworzone przez Chandrę Bosa – lidera Indyjskiego Kongresu Narodowego – walczyły z Anglią jako sojusznicy nie tylko Japończyków, ale także Niemców. Zostały sformowane w Europie z wziętych do niewoli Hindusów. To nie jest podnoszone [jako zarzut] przeciwko nim. Związek Młodych Oficerów, walczący pod kierownictwem Gamala Abdela Nassera o niepodległość Egiptu przeciwko Anglii, otrzymał pomoc od Mussoliniego. Ta współpraca nie zdyskredytowała Nassera [w oczach Sowietów], [ponieważ] po objęciu stanowiska prezydenta Egiptu otrzymał order Bohatera Związku Sowieckiego!

Q: Nachtigall, wraz z batalionem Roland, utworzył 201. batalion Schutzmannschaft, który walczył z partyzantami na Białorusi. Czy to prawda, że Roman Szuchewycz 14 października 1942 r. nie zdezerterował z batalionu, ale otrzymał zadanie śledzenia Żydów, ukrywających się na białoruskich i ukraińskich lasach?

A: Nonsens. Rozwiązanie batalionu rozpoczęło się jesienią 1942 r. Początkowo zwolnieni zostali szeregowcy, ale mój ojciec pozostawał tam do stycznia 1943 r. I kiedy dowódca batalionu został zabrany do Niemiec, mój ojciec, wówczas w Konotopie lub w Bachmaczu, został poinformowany o możliwości aresztowania przez Gestapo. Również wiodący członkowie Prowidu OUN kierowanego przez Banderę, zostali aresztowani, jak wiadomo, już w lipcu 1941 roku.... O jakiego rodzaju zabijaniu Żydów na Ukrainie mogła być mowa, gdy on stacjonował w okolicach Witebska?132

Spory dotyczące miejsca pobytu Szuchewycza w 1942 roku dotyczą nie tylko interpretacji wydarzeń, ale także podstawowych faktów otaczających niemiecką okupację Białorusi. Krytycy Szuchewycza kreślą jego portret jako zbrodniarza wojennego; Jego wielbiciele albo pomijają ten epizod, albo uważają jego kolaborację z nazistowskimi Niemcami za nieproblematyczną.

Konkluzja

Niepodległość wezwała do ponownej oceny historii Ukrainy. Jak pokazują spolaryzowane dyskusje dotyczące dziedzictwa Szuchewycza i innych przywódców OUN, proces ten przebiega nie bez trudności. W centrum tej dyskusji leży odpowiedź na pytanie, jakie powinno być społeczeństwo Ukrainy, jaka powinna być jego geopolityczna orientacja i jakiego rodzaju „bohaterów narodowych” i wzorców potrzebuje to społeczeństwo. Niektórzy komentatorzy argumentowali, że gloryfikacja przywódców OUN i UPA nie oznacza rehabilitacji ich ideologii:

Jedną z dobrych wiadomości, pomimo wszystko, jest to, że próbom rehabilitacji zwolenników OUN i UPA jako bojowników o wolność i gloryfikowania ich przywódców jako bohaterów narodowych nie towarzyszą próby ożywienia ideologii integralnego nacjonalizmu lub promowania wszelkiego rodzaju wojowniczości i nietolerancji. Nacisk kładzie się zazwyczaj na etyczne, a nie ideologiczne wartości. Bojownicy UPA... są wychwalani przede wszystkim za ich patriotyzm i zaangażowanie w sprawę wyzwolenia narodowego, za ich idealizm i poświęcenie, za siłę duchową i samo-ofiarność. Widzimy tutaj zadatki bohaterskiego mitu, mającego zrównoważyć dominujący od wielu lat wizerunek nieskazitelnej Armii Czerwonej. Każdy naród wymyśla pewne historyczne mity tego rodzaju i możemy tylko mieć nadzieję, że każdy naród będzie w stanie utrzymać irracjonalną energię swoich historycznych mitów pod racjonalną kontrolą.133

Historyk może sprzeciwiać się temu, ponieważ tego rodzaju pół-mityczne, moralne opowieści o wyczynach „narodowych wyzwolicieli” należą do kanonu XIX, a nie XXI wieku, a rolą profesjonalnego historyka jest raczej ułatwianie zrozumienia przeszłości, a nie wytwarzanie budujących moralnie mitów patriotycznych przy zastosowaniu organów bezpieczeństwa państwowego. Profesjonalny historyk podniósłby również kwestię, czy możliwe jest przekształcanie Szuchewycza w bohatera narodowego bez legitymizowania ideologii organizacji przez niego dowodzonej. Zasada „Ukraina dla Ukraińców” była wprowadzana w życie jako polityka brutalna. Członkowie obu skrzydeł OUN zaangażowali się w pogromy w 1941 r. i czystki etniczne w 1943 r. w szeregach Wehrmachtu, ukraińskiej policji na okupowanej Ukrainie, UPA i Waffen-SS Galizien. Ideologia OUN(b) nie była statyczna, niezmienna. Jednak w tym samym czasie, kiedy OUN(b) oficjalnie zmodyfikowała swoje stanowisko polityczne latem 1943 r., UPA systematycznie masakrowała polską ludność Wołynia, rozszerzając w 1944 r. czystkę etniczną na Galicję Wschodnią.134 Podczas gdy sam Bandera pozostał przekonanym przeciwnikiem demokracji aż do chwili śmierci z rąk sowieckiego mordercy w 1959 r., organizacja przechodziła okresy tonowania totalitaryzmu.135

Sprawozdania nacjonalistyczne koncentrują się na tym, co zostało zrobione Ukraińcom, a nie przez nich.136 W poszukiwaniu statusu ofiary łatwo zapomnieć, że Ukraińcy znaleźli nie tylko wśród ofiar, ale także wśród sprawców totalitarnych reżimów.137 Nawiązując do tego zjawiska jako „nacjonalizmu ofiary”, Timothy Garton Ash zauważa: skupienie się na cierpieniu własnej grupy często dokonuje się kosztem zainteresowania cierpieniem innych i jest związane z „niechęcią do przyjęcia do wiadomości rozmiarów cierpienia innych narodów, z niezdolnością do przyznania się, że ofiara może być także sprawcą”.138 Günther Grass – mocniej niż ktokolwiek inny – odniósł się do nierównego i selektywnego podejścia do przeszłości jako „niepełnosprawnej pamięci”.139

Ponieważ obie strony sporu sprzeczają się nad karykaturami, będącymi dziedzictwem sowieckiej i nacjonalistycznej propagandy,przyznanie tytułu bohatera narodowego dla Szuchewycza najłatwiej zrozumieć jako kontynuowanie tej tradycji. Jak na ironię, kontrowersje miały miejsce w czasie, gdy najnowsze badanie naukowe podniosło bardzo poważną kwestię przydatności OUN i UPA jako symboli aspirującej demokracji. Ukraińskiemu społeczeństwu, o wiele bardziej niż mit, mogą przysłużyć się krytyczne śledztwo i krytyczne aktywne przemyślenie trudnych epizodów niedawnej przeszłości.

Przypisy

1 Wcześniejsza wersja tego artykułu została przedstawiona jako ‘The Shukhevych Cult in Ukraine: Myth Making with Complications’ na konferencji ‘World War II and the (Re)Creation of Historical Memory in Contemporary Ukraine’, Kijów, Ukraina, 23–26 września 2009, dostęp 31 marca 2016, http://ww2-historicalmemory.org.ua/docs/eng/Rudling.doc . Autor chce wyrazić uznanie za bardzo pomocne opinie dostarczone przez dwóch anonimowych recenzentów.

2 Wiktor Juszczenko, ‘Ukaz prezydenta Ukrajiny No. 965/2007 pro pryswojennja R. Szuchewyczu zwannja Heroja Ukrajiny,’ PrezydentUkrainy: Oficjalna strona internetowa, 12 października 2007, dostęp 22 lutego 2008,http://www.president.gov.ua/documents/6808.html

W sierpniu 2011 r., pod rządami administracji Janukowycza, tytuł został odebrany, ale nie przez prezydenta, lecz z przyczyn formalnych przez Najwyższy Sąd Administracyjny Ukrainy. Ponieważ tytuł „Bohatera Ukrainy” może być przyznany tylko obywatelom Ukrainy, przyznanie tych tytułów, pośmiertnie, Szuchewyczowi i Banderze, uznano za nieważne. ‘Higher Administrative Court rules Shukhevych’s Hero of Ukraine title illegal,’ Kyiv Post, 2 sierpnia 2011, dostęp 6 kwietnia 2016,http://www.kyivpost.com/article/content/ukraine/higher-administrative-court-rules-shukhevychs-hero-109922.html .

3 ‘Juszczenko doruczaw Tymoszenko wyznaty UPA,’ Ukrajinśka Prawda, 14 października 2007, dostęp 18 listopada 2007,http://www.pravda.com.ua/news/2007/10/14/65361.htm.

4 Andrew Wilson, ‘Ukrainian Politics since Independence,’ in Ukraine and Russia: People, Politics, Propaganda and Perspectives , ed. Agnieszka Pikulicka-Wilczewski i Richard Sakwa (Bristol: E-International Relations Publishing, 2015), 103.

5 Nie ma akademickiej biografii Jarosława Stećki, samozwańczego, z nadania OUN(b), „premiera” Ukrainy w dniu 30 czerwca 1941 r. Dwutomowy zbiór jego esejów został pośmiertnie opublikowany przez OUN(b). Jarosław Stećko, Ukrajinśka wyzwolna koncepcija: Twory, czastyna 1 (Munich: Orhanizacija ukrajinśkych nacionalistw, 1987); i Jarosław Stećko, Ukrajinśka wyzwolna koncepcija: Twory, czastyna 2 (Munich: Orhanizacija ukrajinśkych nacionalistiw, 1991). Prace naukowe dotyczące polityki Stećki: Karel C. Berkhoff i Marco Carynnyk, ‘The Organization of Ukrainian Nationalists and Its Attitude towards Germans and Jews: Iaroslav Stets’ko’s 1941 Zhyttiepys,’ Harvard Ukrainian Studies 23, no. 3/4 (1999) 149-184; Marco Carynnyk, ‘A Knife in the Back of Our Revolution: A Reply to Alexander J. Motyl’s “The Ukrainian Nationalist Movement and the Jews: Theoretical Reffections on Nationalism, Fascism, Rationality, Primordialism, and History”,’ dostępne na stronie internetowej American Association for Polish-Jewish Studies, dostęp 5 kwietnia 2016,http://www.aapjstudies.org/manager/external/ckfinder/userfiles/files/Carynnyk%20Reply%20to%20Motyl.pdf .

6 Wiktor Juszczenko, ‘Ukaz prezydenta Ukrajiny No. 416/2007 Pro wszanuwannja pamjati Jarosława Stećka i Jarosławy Stećko,’ Prezydent Ukrainy: oficjalna strona internetowa, dostęp 10 kwietnia, 2008, http://www.president.gov.ua/documents/6145.html.

7 O Stepanie Banderze, zobacz Grzegorz Rossoliński-Liebe, Stepan Bandera: The Life and Afterlife of a Ukrainian Nationalist: Fascism, Genocide, and Cult (Stuttgart: ibidem-Verlag, 2014). O dyskusji, zobacz Tarik Syryl [Cyril] Amar, Ihor Bałynśkyj, i Jarosław Hrycak, ed., Strasti za Banderoju: statti ta eseii (Kyjiw: Hrani-T, 2010); Rossoliński-Liebe, Stepan Bandera , 459–530; Eleonora Narvselius, ‘The “Bandera Debate”: The Contentious Legacy of World War II and Liberalization of Collective Memory in Western Ukraine,’ Canadian Slavonic Papers 54, no. 3-4 (2012): 61-83.

8 Jak zauważył jeden z analityków, ideologia obecnie nie istniejącej Partii Regionów Janukowycza wymykała się definicjom zachodnich nauk politycznych: „unikalna w byłej sowieckiej przestrzeni, wylansowana przez zespół nowych oligarchów, starych sowieckich czerwonych dyrektorów, aktywistów regionalnych i zjednoczonej Słowiańszczyzny, przez postacie ze świata przestępczości zorganizowanej” zgromadziła razem „oligarchów... dawnych wyborców Partii Komunistycznej i podtrzymujących sowieckie założenia ideowe, takie jak państwowy paternalizm, dyskurs antyfaszystowski i nieufność wobec Zachodu, zwłaszcza USA i NATO”. Taras Kuzio, ‘The Origins of Peace, Non-Violence, and Conflict in Ukraine,’ [w:] Ukraine and Russia: People, Politics, Propaganda and Perspectives , ed. Agnieszka Pikulicka-Wilczewski i Richard Sakwa (Bristol: E- International Relations Publishing, 2015), 111.

9 O UNA-UNSO, zobacz Andreas Umland i Anton Shekhovtsov, ‘Ultraright Party Politics in Post-Soviet Ukraine and the Puzzle of the Electoral Marginalism of Ukrainian Ultranationalists in 1994-2009,’ Russian Politics and Law 51, no.5 (2013): 33–38; o roli Szuchewycza w UNA-UNSO, zobacz Per A. Rudling, ‘Anti-Semitism and the Extreme Right in Contemporary Ukraine,’ [w:] Mapping the Extreme Right in Contemporary Europe: From Local to Transnational, ed. Andrea Mammone, Emmanuel Godin i Brian Jenkins (London i New York: Routledge, 2012), 189-205.

10 Pavel Korduban, ‘Leftist, Pro-Russian Extremists defy Yushchenko over History,’ Eurasia Daily Monitor 4, no. 197 (24 października 2007), dostęp 17 stycznia 2008, http://www.jamestown.org/edm/article.php/?article_id=2372530. Pomimo swojej nazwy, Postępowa Partia Socjalistyczna Natalii Witrenko mogłaby raczej zostać umieszczona po stronie skrajnej prawicy, ideologicznie związanej z ruchem Lyndon LaRouche. Na temat Ukraińskiej Partii Komunistycznej i Postępowej Partii Socjalistycznej, zobacz Volodymyr Ishchenko, ‘The Ukrainian Left During and After the Maidan Protests: Study requested by Die Linke delegation in the GUE/NGL,’ (GUE/NGL, 2015), 13–17, dostęp 5 kwietnia 2016,https://www.academia.edu/20445056/The_Ukrainian_Left_during_and_after_the_Maidan_Protests.

11 Wadim Rabinowitsch, Jan Tabatschnik i Aleksandr Feldman, ‘Jüdischer Protest in der Ukraine,’ Kontakte-Kontakty: Verein für Kontakte zu Ländern der ehemaligen Sowjetunion, 15 października 2007, dostęp 10 kwietnia 2008, http://www.kontakte-kontakty.de/deutsch/verein/20052009/upa.php .

12 ‘President speaks to UPA veterans,’ Biuro Prasowe Prezydenta Wiktora Juszczenki, 14 października 2007, dostęp 10 kwietnia 2008, www.president.gov.ua/done_img/b/7/7836.jpg . Na temat dyskusji wokół wydarzenia, zobacz Olha Ostriitchouk, Les Ukrainiens face à leur passé: Vers une meilleure compréhension de clivage Est/Ouest, (Brussels: Peter Lang, 2013), 343-345.

13 Istnieje konsensus wśród socjologów i politologów badających regiony Ukrainy, że różnice regionalne istnieją i są ważne. Podczas gdy dynamika wschód/zachód jest realna, podziały te są jednak skomplikowane, z [odmiennymi] podregionami w regionach. Zobacz, na przykład, Yitzhak M. Brudny i Evgeny Finkel, ‘Why Ukraine is not Russia: Hegemonic National Identity and Democratization in Russia and Ukraine,’ East European Politics and Societies 25, no. 4 (2011): 813-833; Sebastian Klüsener, ‘Die Regionen der Ukraine: Abgrenzung und Charakterisierung,’ Ukraine-Analysen 23 (2007): 2-11; Ivan Katchanovski, Cleft Countries: Regional Political Divisions and Cultures in Post-Soviet Ukraine and Moldova (Stuttgart: ibidem-Verlag, 2006); Karina V. Korostelina, ‘Mapping National Identity Narratives in Ukraine,’ Nationalities Papers 41, no. 2 (2013): 293-315.

14 Andreas Umland, ‘Die andere Anomalie der Ukraine: ein Parlament ohne rechtradikale Fraktionen,’ Ukraine-Analysen 41 (2008): 67-11, dostęp 1 maja 2009,

http://www.laender.analysen.de/ukraine/pdf/UkraineAnalysen41.pdf .

15 Wilfried Jilge, ‘Competing Victimhoods: Post-Soviet Ukrainian Narratives on World War II,’ [w:] Shared History – Divided Memory: Jews and Others in Soviet-Occupied Poland, 1939-1941, ed. Elazar Barkan, Elizabeth A. Cole i Kai Struve (Leipzig: Leipziger Universitätsverlag, 2008), 125, przypis 98.

16 Georgij Geraszczenko, ‘Koje-czto o “zabywcziwosti” w panegirikach Romanu Szuchewyczu,’ Wremia Regionow Charkowszcziny 27, no. 74 (2007), dostęp 18 maja 2008, http://pr.kharkov.ua/full.php?g=newspaper&id=1275.

17 Zenon Zawada, ‘UWC president set to sue Communists over defamation of Roman Shukhevych,’ The Ukrainian Weekly, 26 sierpnia 2007, dostęp 18 listopada 2007, http://www.ukrweekly.com/Archive/2007/340703.shtml .

18 Korduban, ‘Leftist, Pro-Russian Extremists.’

19 Zawada, ‘UWC president.’ Podczas gdy Szuchewycz nie zdobył Żelaznego Krzyża, żołnierz batalionu Nachtigall, J. Łopatynśkyj otrzymał Krzyż Żelazny drugiej klasy. Andrij Bolianowśkyj, Ukrajinśki wijśkowi formuwannja w zbrojnych syłach Nimeczczyny (1939-1945), (Lwiw: Lwiwśkyj Nacionalnyj Uniwersytet im. Iwana Franka i Canadian Institute of Ukrainian Studies, 2003), 71. Petro J. Potichnyj, korespondencja osobista, 24 maja 2008.

20 Zawada, ‘UWV president.’

21 Najbardziej szczegółowe badania nad ideologią OUN w tym okresie to: Franziska Bruder, ‘Den ukrainischen Staat erkämpfen oder sterben!’: Die Organisation der Ukrainischen Nationalisten (OUN) 1929-1948 (Berlin: Metropol, 2007); Rossoliński-Liebe, Stepan Bandera; i Myroslav Shkandrij, Ukrainian Nationalism: Politics, Ideology, and Literature, 1929-1956 (New Haven, NJ: Yale University Press, 2015).

22 Dla zapoznania się z dyskusją nad ideologią OUN, zobacz Andreas Umland, ‘Der ukrainische Nationalismus zwischen Stereotyp und Wirklichkeit: Zu einigen Komplikationenen bei der Interpretation von befreiungs- vs. ultranationalistischen Tendenzen in der modernen Ukraine,’ Ukraine-Analysen 107 (2012), dostęp 11 sierpnia 2014, http://www.laender-analysen.de/ukraine/pdf/UkraineAnalysen107.pdf ; Andreas Umland, ‘Challanges and promises of comparative research into post-Soviet fascism: Methodological and conceptual issues in the study of the contemporary East European extreme right,’ Communist and Post-Communist Studies 48, no.2-3 (2015): 169-181, dostęp 28 lipca 2015,http://dx.doi.org/10.1016/j.postcomstud.2015.07.002 . Podczas gdy charakteryzacja OUN w owym czasie jako organizacji faszystowskiej jest akceptowana przez rosnącą liczbę historyków w tej dziedzinie, Ołeksandr Zajcew próbował odtworzyć historyczną dychotomię między „integralnym nacjonalizmem” a „faszyzmem”, wprowadzając termin „Ustaszyzm” w celu kategoryzacji ideologii OUN. Oleksandr Zaitsev, ‘Fascism or Ustashism? Ukrainian Integral Nationalism in Comparitive Perspective, 1920s-1930s,’ Communist and Post-Communist Studies 48, no. 2-3 (2015): 183-193.

23 Wożd', wódz, był terminem odnoszącym się do Konowalca. Po 1940 r. pojęcie było używane głównie przez OUN(m), aby odnieść się do swego przywódcy, podczas gdy OUN(b) odnosiła się do swego jako do Prowidnyka. Rossoliński-Liebe, Stepan Bandera, 180, 548-549.

24 W liście z 2 maja 1939 r. do Joachima von Ribbentropa Melnyk zapewnił, że jego organizacja podziela Weltanschaaungnarodowych socjalistów i faszystów oraz zaoferował pomoc w „reorganizacji” Europy Wschodniej. Archiwum Auswärtiges Amt, PA AA, R 104430, Po. 26, No. 1m, Pol.V. 4784, p. 2. Dziękuję Ray'owi Brandonowi za te referencje. Deklaracja ukraińskiej państwowości Stećki z 30 czerwca 1941 r. zawierała stwierdzenie, że nowy byt polityczny „ściśle współpracuje z Narodowo-Socjalistycznymi Wielkimi Niemcami.... pod przywództwem Führera Adolfa Hitlera”. Stećko zapewnił Hitlera, Mussoliniego, Franco i Pavelić'a o lojalność swojego państwa wobec nowej Europy. Wołodymyr Serhijczuk, ed., OUN-UPA w roky wijny: nowi dokumenty i materiały, (Kyjiw: Wydawnyctwo chudożnoji literatury ‘Dnipro’, 1996), 239; Grzegorz Rossoliński-Liebe, ‘The “Ukrainian National Revolution” of 1941: Discourse and Practice of a Fascist Movement,’ Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History 12, no. 1 (2011): 99.

25 Grzegorz Rossoliński-Liebe, ‘Erinnerungslücke Holocaust: Die ukrainische Diaspora und der Genozid an den Juden,’ Viertelsjahrhefte für Zeitgeschichte 62, no. 3 (2014): 421.

26 P. Sokhan i P. Potichnyi, ed., Litopys UPA. Nowa serija, tom 10: Żyttia i borot’ba henerała Tarasa Czuprynky (1907–1950): Dokumenty i materiały, (Kyjiw i Toronto: Litopys UPA, 2007), 16–17; Wasyl Kuk, Henerał-chorunżyj Roman Szuchewycz: Hołownyj komandyr Ukrajinśkoji powstanśkoji armiji, wydannja druhe, dopownene (Lwiw: Centr Doslidżeń Wyzwolnoho Ruchu, 2007), 22.

27 Lucyna Kulińska, Działalność terrorystyczna i sabotażowa nacjonalistycznych organizacji ukrainśkich w Polce w latach 1922-1939, (Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, Księgarnia Akademicka, 2009), 207–302; Alexander J. Motyl, ‘Ukrainian nationalist political violence in inter-war Poland, 1921–1939,’ East European Quarterly19, no. 1 (1985): 50.

28 Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942–1960: Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii, (Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza Rytm, 2006), 34–74.

29 Timothy Snyder, Sketches from a Secret War: A Polish Artist’s Mission to Liberate Soviet Ukraine, (New Haven, NJ: Yale University Press, 2005), 76

30 Jurij Szuchewycz, ‘Komandyr bezimennych,’ Ukrajina mołoda: szczodenna informacijno- polityczna hazeta, 24 czerwca 2007, dostęp 5 grudnia 2007, http://www.umoloda.kiev.ua/print/84/45/34292/.

31 Alexandr Feldman, ‘Thirty Years After the Death of Roman Shukhevych,’ Contact 2–3 (1980): 77; Mykoła Posiwnycz, ‘Roman Szuchewycz (30.VI.1907-5.III.1950),’ [w:] Litopys Ukrajinśkoji Powstanśkoji Armiji. Tom 45: Henerał Roman Szuchewycz – ‘Taras Czuprynka’ Hołownyj Komandyr UPA , ed. Petro J. Potichnyj i Mykola Posivnych (Toronto i Lwiw: Wydawnyctwo Litopys UPA, 2007), 28; Anatolii Kentii i Volodymyr Lozyts’kyi, ‘From UVO fighter to supreme commander of the UPA,’ Litopys UPA. Nova seria, Tom 10: Żyttia i borotba henerała ‘Tarasa Czuprynky’ (1907-1950): Dokumenty i materiały, ed. P. Sokhan’ i P. Potichnyj (Kyjiw i Toronto: Litopys UPA, 2007), 86. Prawdopodobnie oznacza to przeszkolenie Abwehry w monachijskiej Kriegsschule.

32 ‘Protokoł doprosa osużdiennogo BISANZA Alfreda Joganowicza ot 23 nojabria 1949 goda,’ HDA SBU f. 65, spr. S-7448, ark. 15–22, opublikowany w Wołodymyr Serhijczuk, ed., Roman Szuchewycz u dokumentach radianśkych orhaniw derżawnoji bezpeky (1940–1950), Tom II (Kyjiw: P. P. Serhijczuk, 2007), 383; Karel C. Berkhoff, Harvest of Despair: Life and Death in Ukraine under Nazi Rule, (Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press, 2004), 289, 298. O obozie treningowym w Zakopanem, zobacz Jeffrey Burds, The Early Cold War in Soviet West Ukraine, 1944-1948, (Pittsburgh: The Center for Russian and East European Studies, University of Pittsburgh, 2001), 68.

33 Petro Dużyj, Roman Szuchewycz – polityk, wojn, hromadianyn, (Lwiw: Hałyćka wydawnycza spiłka, 1998), 57–60.

34 ‘Borotba i dijalnist’ OUN pid czas wijny,’ Central’nyj Derżawnyj Archiw Wyższych Orhaniw Włady Ukrajiny (tutaj dalej CDAWOWU), f. 3833, op. 2, spr. 1, ark. 77-89; Iwan Patryliak, Wijśkowa dijalnist’ OUN(b) u 1940–1942 rokach, (Kyjiw: NAN Ukrainy, 2004), 128, cytując CDAWO Ukrainy, f. 3833, op. 2, spr. 1; CDAWO Ukrainy, f. 3833, op. 1, spr. 9, ark. 1.

35 Bolianowśkyj, Ukrajinśki wijśkowi formuwannja, 66, 571. Ukraińska nacjonalistyczna historiografia odnosi się do batalionówRoland i Nachtigall jako Drużyn Ukraińskich Nacjonalistów, [Drużyny Ukrajinśkych Nacionalistiw, DUN], sprawiając wrażenie, że stanowią jednostki autonomiczne. Bruder, ‘Den ukrainischen Staat erkämpfen oder sterben!’, 130-132.

36 Philipp-Christian Wachs, Der Fall Theodor Oberländer (1909-1998): Ein Lehrstück deutscher Geschichte, (Frankfurt: Campus-Verlag, 2000), 55-71.

37 Jeden z jego byłych członków, Wiktor Charkiw (Chmara) opisał nadużycia fizyczne z rąk Szuchewycza po pójściu do fryzjera bez wyraźnej zgody Szuchewycza. „Zaatakował mnie od razu, zapytał mnie, jak udało mi się wydostać się, pomimo godziny policyjnej, mając na uwadze opuszczenie zamkniętego obszaru wokół koszar. Zacząłem wyjaśniać, że byłem tylko u fryzjera. Kapitan Szuchewycz nie słuchał tego i uderzył mnie w twarz.” CDAWO Ukrainy, f. 3833, op. 1, spr. 57, ark. 18.

38 Zgodnie z protokołami przesłuchania Alfreda Bizanza z 1949 r. marszruta jednostki obejmowała Lwów–Tarnopol–Proskurow–Winnica. ‘Protokoł doprosa osużdennogo BISANZA Alfreda Joganowicza ot 23 nojabria 1949 goda,’ HDA SBU f. 65, spr. S-7448, ark. 15–22, opublikowany w Serhijczuk, Roman Szuchewycz u dokumentach radianśkych orhaniw derżawnoji bezpeky (1940–1950). Tom II, 385; „Razem z wojskowym oddziałem przeszedłem całą kampanię w pierwszych tygodniach wojny wzdłuż linii Radymno–Jaworów–Lwów–Proskurow–Żmerynka–Brajliw–Winnica” – napisał Iwan Hrynioch (1907-1994), kapelan wojskowy batalionuNachtigall.

Andrij Bolianowśkyj, ‘Iwan Hrynioch – prowidnyj dijacz ukrajinśkoho pidpillia,’ [w:] Boh i Ukrajina ponad use: o. Iwan Hrynioch, ed. Oleksandr Panczenko (Hadiacz: Wydawnyctwo ‘Hadiacz’, 2007), 64-65, cytując Centralnyj Derżawnyj Istorycznyj Archiw m. Lwiw (CDIAL) f. 201, op. 46, spr. 2689, ark. 26-28. Zobacz także Petro Sodol’, ‘U rokowyny zahybeli Romana Szuchewycza: Interwiu z Mykołoju Łebed'em,’ Suczasnist’, no. 3 (marzec 1986): 98-104.

39 Marco Carynnyk, ‘The Palace on the Ikva: Dubne, 18 September 1939 and 24 June 1941,’ [w:] Shared History – Divided Memory: Jews and Others in Soviet-Occupied Poland, 1939-1941, ed. Elazar Barkan, Elizabeth A. Cole, i Kai Struve (Leipzig: Leipziger Universitätsverlag, 2007), 273–302. Najbardziej szczegółowe badania oceniają ofiary sowieckich masowych rozstrzeliwań w więzieniach Galicji Wschodniej w pierwszym tygodniu wojny na poziomie 7 500-10 000 ludzi. Kai Struve, Deutsche Herrschaft, ukrinischer Nationalismus, antijüdische Gewalt: Der Sommer 1941 in der Westukraine, (Berlin: De Gruyter Oldenbourg, 2015), 215-216.

40 Struve, Deutsche Herrschaft, 281, 360; Grzegorz Rossoliński-Liebe, ‘Der Verlauf und die Täter des Lemberger Pogrom vom Sommer 1941: Zum aktuellen Stand der Forschung,’ Jahrbuch für Antisemitismusforschung, 22 (2014) 236; Rossoliński-Liebe, Stepan Bandera, 209.

41 Rossoliński-Liebe, ‘Der Verlauf und die Täter,’ 223.

42 Struve, Deutsche Herrschaft, 354–360, konkluduje istnienie wyraźnych przesłanek, że członkowie batalionu Nachtigall wzięli udział w przemocy wobec Żydów we wszystkich trzech więzieniach Lwowa w dniu 1 lipca, ale dodaje, że byli tylko jednymi ze sprawców i są odpowiedzialni jedynie za niewielką część anty-żydowskiej przemocy popełnionej tego dnia. O batalionie Nachtigall i pogromie lwowskim, zobacz także Rossoliński-Liebe, ‘Der Verlauf und die Täter,’ 236-237. O pogromie lwowskim, zobacz: Struve, Deutsche Herrschaft, 247-432; John-Paul Himka, ‘The Lviv Pogrom of 1941: The Germans, Ukrainian Nationalists, and the Carnival Crowd,’ Canadian Slavonic Papers 53, no. 2-4 (2011): 209-243; Tarik Cyril Amar, The Paradox of Ukrainian Lviv: A Borderland City between Stalinists, Nazis, and Nationalists (Ithaca and London: Cornell University Press, 2015) 93-101; Serhej Czujew, Ukrajinśkyj Legion (Moskwa: Jauza, 2006), 180; Frank Golczewski, ‘Die Kollaboration in der Ukraine,’ Beiträge zur Geschichte des Nationalsozialismus, 19 (2003): 162; Christoph Mick, ‘Ethnische Gewalt und Pogrome in Lemberg 1914 und 1941,’ Osteuropa 53 (2003): 1810-1811, 1824-1829; Hannes Heer, ‘Einübung in den Holocaust: Lemberg Juni/Juli 1941,’ Zeitschrift für Geschichtswissenschaft, 49 (2001): 410, 424; Bruder, ‘Den ukrainischen Staat erkämpfen oder sterben!’, 140-150; Frank Grelka, Die ukrainische Nationalbewegung unter deutscher Besatzungsherrschaft 1918 und 1941/1942, (Wiesbaden: Harassowitz, 2005), 276-286; Dieter Pohl, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941-1944: Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens (München: Oldenbourg, 1997), 60-62; Wachs, Der Fall Theodor Oberlän-der, 71, 78–80; Eliyahu Yones, Die Straße nach Lemberg: Zwangsarbeit und Widerstand in Ostgalizien 1941-1944, (Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag, 1999), 18. O rozstrzeliwaniu Żydów w okolicy Winnicy członek batalionu Nachtigall Wiktora Charkiw (Chmara) napisał później: „W czasie naszego marszu na wschód widzieliśmy na własne oczy ofiary terroru judeo-bolszewickiego, i ten widok tak wzmocnił naszą nienawiść do Żydów, że w dwóch wioskach zastrzeliliśmy wszystkich napotkanych Żydów. Przypominam sobie jeden przykład. W czasie naszego marszu przez jedną wioskę zobaczyliśmy wielu błąkających się ludzi. Zapytani, dokąd zmierzają, odpowiedzieli, że Żydzi grożą im i że obawiali się spędzić noc w swoich domach. W wyniku tego zastrzeliliśmy wszystkich Żydów, których tam spotkaliśmy.” CDAWO Ukrainy, f. 3833, op.1, spr. 57, ark. 17.

43 Jewhen Pobihuszczyj-Ren, Mozaika moich spomyniw, (Iwano-Frankiwśk: Lileia-HB, 2002), 62. Pobihuszczyj, były dowódca batalionu Roland, służył jako oficer w 201. batalionie Schutzmannschaft, i został oficerem w Waffen-SS Division Galizien w 1943 roku. Bolianowśkyj, Ukrajinśki wijśkowi formuwannja, 60, 143, 360; Per A. Rudling, ‘Szkolenie w mordowaniu: Schutzmannschaft Battalion 201 i Hauptmann Roman Szuchewycz na Białorusi 1942 roku,’ [w:] Prawda Historyczna a Prawda Polityczna w badaniach naukowych: Przykład ludobójstwa na Kresach południowo-wschodniej Polski w latach 1939–1946, ed. Bogusław Paź (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011), 183–204. Dowódcami pozostałych trzech kompanii byli Hauptmann Bryhyder, który później kontynuował służbę w SS Galizien, Wasylyj Sydor i Wołodymyr Pawliuk. Hałuzewyj Derżawnyj Archiw Służby Bezpeky Ukrajiny, Kyjiw (tutaj dalej HDA SBU) f. 5, spr. 67418, t. 1, ark. 208-241, [w:] Roman Szuchewycz u dokumentach radianśkych orhaniw derżawnoji bezpeky (1940-1950). Tom I, ed. Wołodymyr Serhijczuk (Kyjiw: PP Serhijczuk M.I., 2007), 529.

44 Parmen Posochow, ‘Szuchewycz: Biełoe piatno w biografii,’ FRAZA,15 sierpnia 2007, dostęp18 listopada 2007,http://fraza.org.ua/zametki/15.08.07/40788.html?c=post&i=113503 . 15 października 1941 r. w Neuhammer (Śląsk) Nachtigall miał łącznie 288 osób. W Wiedniu Roland liczył wówczas 210 osób.

45 Czujew, Ukrajinśkyj legion, 180; Wołodymyr Wiatrowycz, ‘Roman Szuchewycz: sołdat,’ Ukrajinśka Prawda, 2 maja 2008, dostęp 6 maja 2008, http://www.pravda.com.ua/news/2008/4/25/75222.htm ; Pobihuszczyj-Ren, Mozaika moich spomyniw, 115; Bolianowśkyj, Ukrajinśki wijśkowi formuwannja, 143.

46 Bolianowśkyj, Ukrajinśki wijśkowi formuwannja, 144; Myrosław Kalba, ed., U ławach drużynnykiw: Drużyny Ukrajinśkych Nacionalistiw w 1941-1942 rokach (Wyd-wo Drużyny ukrajinśkych nacionalistiw, 1953), 91.

47 Posiwnycz, ‘Roman Szuchewycz,’ 29.

48 Bolianowśkyj, Ukrajinśki wijśkowi formuwannja,183.

49 Oświadczenie byłego aktywisty OUN i łącznika wojskowego UPA Łuki Pawłyszyna. ‘Protokoł zajawa,’ Łuka Stepanowycz Pawłyszyn, (ur. 1907), Lwów, Ukraińska SRS, 13 maja 1986, s. 3, Yad Vashem Archives, Record Group 0.32, file number 112, numer inwentarza 99999, numer M.37/111. Dziękuję Jeffreyowi Burdsowi za udostępnienie kopii tego dokumentu.

50 ‘Sprawka o priestupliennoj diejatel’nosti ukrainskoj emigracii wo wriemia wojny Giermanii s SSSR,’ HDA SBU, f. 13, spr. 372, ch. 35, l. 32.

51 Dla zapoznania się z biografią Bisanza, zobacz Struve, Deutsche Herrschaft, 97.

52 ‘Protokoł doprosa osużdiennogo BISANZA Alfreda Joganowicza ot 23 nojabria 1949 goda,’ HDA SBU f. 65, spr. S-7448, ark. 15-22, opublikowany w Serhijczuk, Roman Szuchewycz u dokumentach radianśkych orhaniw derżawnoji bezpeky (1940-1950). Tom II, 388. Wiele lat później Mykoła Łebed' przypomina, że w połowie 1942 roku miał we Lwowie spotkanie z Szuchewyczem, podczas którego omawiali sytuację. Sodol, ‘U rokowyny zahybeli Romana Szuchewycza,’ 99.

53 ‘Protokoł doprosa osużdiennogo BISANZA Alfreda Joganowicza ot 23 nojabria 1949 goda,’ HDA SBU f. 65, spr. S-7448, ark. 15-22, opublikowany w Serhijczuk, Roman Szuchewycz u dokumentach, Tom II, 388-389.

54 Waitman Wade Beorn, Marching into Darkness: The Wehrmacht and the Holocaust in Belarus (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2014), 95.

55 Beorn, Marching into Darkness, 95.

56 Tamże.

57 Tamże, 118.

58 Tamże, 95.

59 I. K. Patryliak, Wijśkowa dijalnist' OUN(b) u 1940-1942 rokach (Kyjiw: Kyjiwśkyj nacionalnyj uniwersytet im. Tarasa Szewczenko, Instytut Istoriji Ukrajiny NAN Ukrajiny, 2004), 386.

60 Rudling, ‘Szkolenie w mordowaniu,’ 203.

61 Meldung Nr. 36, ‘Ergebnisse im Gebiet Russland Mitte. Gefecht des Schutzmannschafts-Batallions 201, 20 km nördlich Lepel, Feldkommandostelle Nov. 3, 1942,’ Records of the Reich Leader of the SS and Chief of the German Police [Reichsführer-SS und Chef der deutschen Polizei], United States National Archives and Records Administration (tutaj dalej NARA), EAP T-175, item 161-b-12/250, reel 124, frame 2599081; i Philip W. Blood, Hitler’s Bandit Hunters: The SS and the Nazi Occupation of Europe, (Washington, DC: Potomac).

62 Reichführer-SS Chef der Deutschen Polizei, Meldungen 35, 36, 37, 38, 40, 41, 42, 45, 46, 47, 48, 49, 51, 55, i 56, przekazane od 3 listopada 1943 do 17 stycznia 1943: NARA MF-3293, T-175, roll 124.

63 Rudling, ‘Szkolenie w mordowaniu,’ 204.

64 Tarik Cyril Amar, ‘A Disturbed Silence: Discourse on the Holocaust in the Soviet West as am Anti-Site of Memory,’ [w:] The Holocaust in the East: Local Perpetrators and Soviet Responses, ed. Michael David-Fox, Peter Holquist i Alexander M. Martin (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2014), 169.

65 Tamże.

66 Przesłuchanie Mychajła Stepaniaka, HDA SBU, f. 6, d.1510.tom 1, ll. 61 i 71–72. Books, 2006), 90-91.

67 Raport od sowieckiego agenta ‘Jarosława’ do III Departmentu zarządu sowieckiego kontrwywiadu SMERSZ, 23 listopada 1944, HDA SBU, f. 13, sbornik 372, tom 5, l. 25.

68 Sodol’, ‘U rokowyny zahybeli Romana Szuchewycza,’ 99. Powojenne sprawozdania Łebed'a na temat UPA są wysoce selektywne i muszą być traktowane z dużą ostrożnością.

69 Martin C. Dean, ‘The German Gendarmerie, the Ukrainian Schutzmannschaft and the “Second Wave” of Jewish killings in Occupied Ukraine: German Policing at the Local Level in the Zhitomir Region, 1941-1944,’ German History 14, no. 2 (1996): 179.

70 Według weterana batalionu Nachtigall Myrosława Kalby (1916-2013) i lwowskiego historyka a zarazem aktywisty Mykoły Posiwnycza (ur. 1980), 6 stycznia oddział został odkomenderowany do Lwowa, większość żołnierzy przybyła tam 8 stycznia. Posiwnycz, ‘Roman Szuchewycz,’ 29. Jak podaje Pobihuszczyj, oficerowie przybyli do Lwowa 5 stycznia, a ostatni z żołnierzy opuścił Białoruś 14 stycznia 1943 r. Jewhen [Pobihuszczyj]-Ren, ‘Spohady pro generała Romana Szuchewycza,’ [w:] U ławach drużynnykiw: Drużyny Ukrajinśkych Nacionalistiw w 1941-1942 rokach, ed. Myrosław Kalba (n.p: Wyd-wo Drużyny Ukrajinśkych Nacionalistiw,1953), 40; Pobihuszczyj-Ren, Mozaika moich spomyniw, 85. Szczegóły różnią się w tym, że pro-nacjonalistyczne relacje często przedstawiają, jak to Szuchewycz zszedł do podziemia po wydaniu nakazu aresztowania przeciwko niemu; W rzeczywistości sekwencja wydarzeń wydaje się być odwrotna, a nakaz aresztowania wydano po złamaniu jednostronnie przedłużonego kontraktu.

71 Ivan Katchanovski, ‘The Politics of World War II in Contemporary Ukraine,’ The Journal of Slavic Military Studies 27, no. 2 (2014): 220. Pozostali oficerowie z Schutzmannschaft Battalion 201 stali się oficerami w Waffen SS Galizien. HDA SBU, f. 5, spr. 67418, t. 1, ark. 208-241, opublikowany w Serhijczuk, Roman Szuchewycz u dokumentach, Tom II, 529-530.

72 Andrij Bolianowśkyj, Dywizija ‘Hałyczyna’: Istorijia (Lwiw: A. Bolianowśkyj, 2000) 61, wymienia dziesięciu przedstawicieli batalionuNachtigall i czterech oficerów batalionu Roland w Waffen-SS Galizien. Na temat Waffen SS Galizien, zobacz Per Anders Rudling, ‘“They Defended Ukraine”: The 14. Waffen-Grenadier-Division der SS (Galizische Nr. 1) Revisited,’ The Journal of Slavic Military Stud-ies 25, no. 3 (2012): 329-368.

73 ‘Mit’ko i drugich,’ HDA SBU f. 5, dieło 65509, tom 5, l. 361. Strona 331 tego pliku zawiera listę 50 mężczyzn z Schutzmannschaft Battalion 201 przeniesionych do batalionu Schutzmannschaft 57 po rozwiązaniu tego pierwszego. Zobacz też: SBU f. 5, dieło 65509, tom 3, ll. 261–262. W szeregach 57. batalionu Schutzmannschaft wielu byłych członków 201. batalionu wzięło udział w całkowitym spalaniu wiosek Poczatowo i Zatareszcz w lesie Naliboki; W zniszczeniu trzydziestu czterech domów we wsi Goridiszki; W uprowadzeniu cywilów z wioski Zastarenia do pracy przymusowej w Niemczech; W spaleniu w całości wiosek Jatry i Zatopie; A także w zniszczeniu trzydziestu sześciu domów we wsi Zażoche. Wzięli udział w rozstrzeliwaniu Żydów i w zmuszeniu czterdziestu sześciu osób do wejścia do „duszohubki”, [zabójcy dusz], tj. szczelnie zamkniętego samochodu przystosowanego do zabijania przymusowych pasażerów spalinami. Ludzie z 57 batalionu Schutzmannschaft wzięli udział w spaleniu całej wsi Gorodiszcze w powiecie baranowickim, gdzie mieszkańcy zostali oskarżeni o pomoc partyzantom. Mężczyźni, kobiety, osoby starsze i dzieci zostali zapędzeni do domu, gdzie zostali spaleni żywcem. Dzieci były chwytane za nogi i rozbijane na śmierć o narożniki domu, a ich ciała wrzucano do ognia, w którym spłonęli żywcem dorośli. Próbujący ucieczki zostali skoszeni pociskami karabinu maszynowego. W sumie spalono 124 domy, zabito 360 osób – mężczyzn, kobiet i dzieci. W Poczajowie spalono pięćdziesiąt sześć domów, zabito siedemnaście osób; W wiosce Jatra siedemdziesiąt pięć domów, zamordowano pięć osób; W Zapolie trzydzieści sześć domów, siedem osób zabito. ‘Mit’ko i drugich’ HDA SBU f. 5, dieło 65509, tom. 4, ll. 7, 12, 18, 19, 20, 30, 39, 43, 65, 74, 76, 78, 79-96, 105, 114, 117, 118, 121, 128, 131-131, 143, 174, 179, 184. Schutzmänner Derich i Pelich zostali skazani na śmierć i straceni 29 czerwca 1945 r. W dniu 25 grudnia 2000 r. odmówiono im prawa do rehabilitacji. HDA SBU, f. 5, dieło 65509, t.5, l. 336. Dla zapoznania się z pełnym tekstem oświadczenia jego członków: HDA SBU f. 5, dieło 65509, tom 5, ll. 33–120. Podsumowanie pojawia się w związku z odrzuconą rehabilitacją w 2000 roku: HDA SBU f. 5, dieło 65509, tom 5, ll. 350–390. O partyzantach Bielskich, zobacz: Nechama Tec, Defiance, (Oxford: Oxford University Press, 2009) i Peter Duffy, The Bielski Brothers: The True Story of Three Men Who Defied the Nazis, Built a Village in the Forest, and Saved 1,200 Jews, (New York: Harper Collins Publishers, 2004).

74 Wołodymyr Serhijczuk, ed., Roman Szuchewycz u dokumentach radianśkych orhaniw derżawnoji bezpeky (1940–1950). Tom I (Kyjiw: PP Serhiichuk M.I., 2007), 11. Do najbardziej szczegółowych prac na temat lokalnych sprawców na Wołyniu należą: Jared Graham McBride, ‘“A Sea of Blood and Tears”: Ethnic Diversity and Mass Violence in Nazi-Occupied Volhynia, Ukraine, 1941–1944’ (Ph.D. thesis, UCLA, 2014); Jared McBride, ‘Peasants into Perpetrators’ (Slavic Review); Jared McBride, Contesting the Malyn Massacre: The Legacy of Inter-Ethnic Violence and the Second World War in Eastern Europe, (Pittsburgh: The Center for Russian and East European Studies, University of Pittsburgh, 2016).

75 Timothy Snyder, The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569-1999, (New Haven: Yale University Press, 2003), 162.

76 Petro Sodol, Ukrajinśka powstancza armija, 1943-1949: Dowidnyk, (New York: Proloh, 1994).

77 Timothy Snyder, ‘The Causes of Ukrainian-Polish Ethnic Cleansing 1943,’ Past and Present, no. 179 (2003): 202; Taras Bulba-Boroweć, Armija bez derżawy: Sława i trehedija ukrajinśkoho powstanśkoho ruchu. Spohady, (Kyjiw: Knyha Rodu, 2008), 250-266. Petro Balej, Fronda Stepana Bandery w UPA 1940 roku, (Kyjiw: Tekna, 1996), 141.

78 Motyka, Ukraińska partyzantka, 117; Kentii i Lozyts’kyi, ‘From UVO Fighter to Supreme Commander of the UPA,’ 98–99; David R. Marples, Heroes and Villains: Creating National History in Contemporary Ukraine, (Budapest i New York: Central European University Press, 2007), 195.

79 Kentii i Lozytskyi, ‘From UVO Fighter to Supreme Commander of the UPA,’ 99.

80 Motyka, Ukraińska partyzantka, 366-367. Wyciąg z zapisu przesłuchania Mychajła Stepaniaka, dotyczący III konferencji OUN, która odbyła się w lutym 1943 r. Notatka „Z przemyśleń starszego członka OUN”, HDA SBU, f. 13, spr. 376, t. 34, p. 268, przedrukowana w J. Bednarek, ed., Poland and Ukraine in the 1930s and 1940s, (Warsaw: Institute of National Remembrance, 2009), 407; ‘Protokoł doprosa obwiniajemogo Stepaniaka Michajła Dmitriewicza ot 25 awgusta 1944 goda,’ HDA SBU, f. 13, spr. 372, t. 1, k. 21–59, Polszcza ta Ukrajina u trydciatych-sorokowych rokach XX stolittia, 230.

81 Ewa Siemaszko, ‘Stan badań nad ludobójstwem dokonanym na ludności polskiej przez Organizację Nacjonalistów Ukraińskich i Ukraińską Powstańczą Armię,’ [w:] Prawda Historyczna a Prawda Polityczna w badaniach naukowych: Przykład ludobójstwa na Kresach południowo-wschodniej Polski w latach 1939-1946, ed. Bogusław Paź (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011), 341; Motyka, Ukraińska partyzantka, 410-412, 649-650; Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, (Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2005), 281; John-Paul Himka, ‘The Ukrainian Insurgent Army and the Holocaust,’ paper prepared for the 41st national convention of the American Association for the Advancement of Slavic Studies, Boston, November 12–15, 2009.

82 Golczewski, ‘Die Kollaboration,’ 176.

83 Kentii i Lozytskyi, ‘From UVO Fighter to Supreme Commander of the UPA,’ 94. Zainicjowany i wydawany przez weteranów UPA oraz finansowany przez CIA do roku 1991. W sprawie finansowania Litopysu UPA przez CIA, zobacz: ‘“Renewal of Operational Activity” from A IAD/SEG/IB,’ January 24, 1983, p. 2, NARA, QRPLUMB, vol. 4, RG 263, box 59, NN3-263-02-008.

84 Po II wojnie światowej setki tysięcy Ukraińców znalazło się na emigracji. Na emigracji założyli własne organizacje, partie, instytucje i sieci edukacyjne. Od około 1980 r. zaczęli mówić o sobie jako o diasporze, a nie o emigracji.

85 Petro J. Poticznyj i Mykoła Posiwnycz, ed., Litopys Ukrajinśkoji Powstanśkoji Armiji, Tom 45, Henerał Roman Szuchewycz – ‘Taras Czuprynka’ Hołownyj Komandyr UPA, (Toronto i Lwiw: Wydawnyctwo Litopys UPA, 2007), 522.

86 Posiwnycz, ‘Roman Szuchewycz,’ 29.

87 Kentii i Lozytskyi, ‘From UVO Fighter to Supreme Commander of the UPA,’ 93–94. Litopys nie śpieszy się z podawaniem informacji niezgodnych z celem promowania dowódcy UPA. O. Iszhuk i S. Kokin, w Litopysie UPA. Nowa seria, Tom 10: Żyttia i borotba henerała ‘Tarasa Czuprynky’ (1907-1950): Dokumenty i materiały, ed. P. Sochan’ i P. Poticznyj (Kyjiw i Toronto: Litopys UPA, 2007), 329, pomijają fragment, w której zauważa się, że „Bandera ma niską opinię o Szuchewyczu”. Jeffrey Burds, ‘Archival Practices in the Post-Soviet Zones,’ paper presented at the 2008 National Convention of the American Association for the Advancement of Slavic Studies, Philadelphia, November 23, 2008.

88 Posiwnycz, ‘Roman Szuchewycz,’ 19, 33.

89 Poticznyj i Posiwnycz, Litopys Ukrajinśkoji Powstanśkoji Armiji, Tom 45, 361.

90 Marples, Heroes and Villains, 261.

91 ‘The Undefeated (Neskorenyj),’ Metro Cinema, dostęp 17 kwietnia, 2008, http://www.metrocinema.org/film_view?FILM_ID=1663 .

92 Ihor Iwanowycz Iljuszyn, Wołynśka trahedija 1943-1944 rr, (Kyjiw: Instytut istoriji Ukrajiny NAN Ukrajiny, 2003), 198.

93 Prezentowanie wizerunku UPA jako organizacji wieloetnicznej stało się kamieniem węgielnym narracji promującej UPA, często wykorzystywanego w odpowiedzi na zarzuty, że organizacja pozwalała swoim członkom uczestniczyć w działaniach antysemickich. Jednak nawet bataliony Schutzmannschaft były wieloetniczne. Na przykład Turkmeni i Uzbecy służyli w ukraińskim 134. batalionieSchutzmannschaft.134

94 Hryhorij Waskowycz, Roman Šuchevyč – Kommandeur das Befreiungskrieges: Aus Anlass des 30. Todestages, (München: Ukrainische Freie Universität, 1981); Petro Mirczuk, Roman Szuchewycz (Gen. Taras Czuprynka): Komandyr armiji bezsmertnych, (New York, Toronto i London: Towarystwo kołysznich wojakiw UPA w ZSA, Kanadi i Jewropi, 1970), 108; Wasyl Kuk, Henerał Roman Szuchewycz: Hołownyj komandyr Ukrajinśkoji powstanśkoji armiji (UPA), (Kyjiw: Biblioteka ukrajincia, 1997), 36-37.

95 Taka była ocena własna Pobihuszczego-Rena o roli batalionu na Białorusi. Jewhen Pobihuszczyj-Ren, Mozaika moich spomyniw. Tom druhyj, (Munich i London: Jewhen Pobihuszczyj-Ren i Association of Ukrainian Former Combatants in Great Britain, 1985), 243.

96 Myrosław Kalba, DUN w rozbudowi UPA, (Detroit i Ternopil’: Dżura, 2005), 103.

97 Dużyj, Roman Szuchewycz, 145-146, cytując Drużyny Ukrajinśkych Nacionalistiw u 1941-1942 rokach, 65, 88. Ta kolekcja pamiętników, jedynego opublikowanego sprawozdania oprócz Pobihuszczego, była również wykorzystywana jako podstawa relacji Posiwnycza o miejscu pobytu Szuchewycza w latach 1941-1942 w tomie 45 Litopysu UPA, 29.

98 Johan Dietsch, Making Sense of Suffering: Holocaust and Holodomor in Ukrainian Historical Culture, (Lund: Lund University 2006), 172; Marples, Heroes and Villains, 132-141, 277–278; i Wilfred Jilge, ‘The Politics of History and the Second World war in Post-Communist Ukraine (1986/1991–2004/2005),’ Jahrbücher für Geschichte Osteuropas 54 (2006): 62.

99 Peter Niedermüller, ‘Der Mythos der Gemeinschaft: Geschichte, Gedächtnis und Politik im heutigen Osteuropa,’ [w:] Umbruch im östlichen Europa: Die nationale Wende und das kollektive Gedächtnis , ed. Andrea Corbea Hoise, Rudolf Jaworski i Monika Sommer (Innsbruck: Studien Verlag, 2004), 11-26. O wykorzystywaniu historii w okresie rozpadu ZSRS, zobacz również: Klas-Göran Karlsson, Historia som vapen: Historiebruk och Sovjetunionens upplösning 1985-1995 (Stockholm: Natur och Kultur, 1999), 57-61.

100 O Instytucie Wiatrowycza i jego aktywności w sferze pamięci, zobacz Per A. Rudling, The OUN, the UPA, and the Holocaust: A Study in the Manufacturing of Historical Myths (Pittsburgh: The Center for Russian and East European Studies, University of Pittsburgh, 2011); Per A. Rudling ‘Warfare or War Criminality?’ Ab Imperio, no. 1 (2012): 356-381; Rossoliński-Liebe, Stepan Bandera, 476-479; Grzergorz Rossoliński-Liebe, ‘Debating, Obfuscating and Disciplining the Holocaust: Post-Soviet Historical Discourses on the OUN-UPA and Other Nationalist Movements,’ East European Jewish Affairs 42, no. 3 (2012): 207-208; John-Paul Himka, ‘The Lontsky Street Prison Memorial Museum: An Example of Post-Communist Holocaust Negationsm,’ [w:] Perspectives on the Entangled History of Communism ad Nazism: A Comnaz Analysis, ed. Klas-Göran Karlsson, Johan Stenfeldt, i Ulf Zander (Lanham, MD: Lexing-ton Books, 2015), 137-166.

101 Swiatosław Lypowećkyj, OUN banderiwci: Frahmenty dijalnosti ta borotby, (Kyjiw: Ukrajinśka Wydawnycza Spiłka, 2010), 84.

102 Po obaleniu Janukowycza w 2014 r. Wiatrowycz został mianowany dyrektorem ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej, który miał znaczny wpływ na politykę pamięci rządu, nawet na przygotowanie ustawodawstwa. O ukraińskim Instytucie Pamięci Narodowej, zobacz Georgij Kasjanow, ‘K desiatiletiju Ukrajinśkoho instituta nacionalnoji pamiati (2006–2016),’ Historians.in.ua, 14 stycznia 2016, dostęp 19 lutego 2016, http://historians.in.ua/index.php/en/dyskusiya/1755-georgij-kas-yanov-k-desyatiletiyu-ukrainskogo-instituta-natsional-noj-pamyati-2006-2016 .

W maju 2015 r. Wiatrowycz razem z Jurijem Szuchewyczem (ur. 1933 r.), synem dowódcy UPA, dysydentem sowieckim i radykalnym nacjonalistą, opracowali zbiór ustaw zakazujących symboli sowieckich, zakazujących partii komunistycznej i zakazujących „braku szacunku” dla „bojowników o ukraińską państwowość w XX wieku”, takich jak OUN i UPA. Ustawy zostały ostro krytykowane przez historyków, grupy obrony praw człowieka i Radę Europy: David R. Marples i inni, ‘Open Letter from Scholars and Experts in Ukraine Re. the So-Called “Anti- Communist Law”,’ Krytka, kwiecień 2015, dostęp 6 kwietnia 2016, http://krytyka.com/en/articles/open-letter-scholars-and-experts-ukraine-re-so-called-anti-communist-law ; Jared McBride, ‘How Ukraine’s New Memory Commissar Is Controlling the Nation’s Past,’ The Nation, 13 sierpnia 2015, dostęp 31 marca 2016, http://www.thenation.com/article/how-ukraines-new-memory-commissar-is-controlling-the-nations-past/.

103 Rudling, The OUN, the UPA, and the Holocaust, 28-32.

104 „Wiatrowyczowi”, pisze kanadyjski historyk John-Paul Himka, „udaje się uwolnić OUN od zarzutów antysemityzmu i współudziału w Holokauście jedynie stosując szereg bardzo wątpliwych procedur: odrzucając źródła kompromitujące OUN, przyjmując bezkrytycznie ocenzurowane źródła z emigracyjnych środowisk OUN, nie rozpoznając antysemityzmu w tekstach OUN, ograniczając bazę źródłową do oficjalnych proklamacji i decyzji OUN, wykluczając wspomnienia żydowskie, odmawiając uwzględnienia czynników kontekstowych i porównawczych, nie uwzględniając niemieckich zbiorów dokumentów i ignorując ogromną ilość monografii historycznych na przedmiotowy temat napisanych w językach angielskim i niemieckim.” John-Paul Himka, ‘True and False Lessons from the Nachtigall Episode,’ Brama, 19 marca 2008, dostęp 19 marca 2008,http://brama.com/news/press/2008/03/080319himka_nachtigall.html . Zobacz także: Taras Kurylo i John-Paul Himka [Iwan Chymka], ‘Jak OUN stawyłasia do jewreiw? Rozdumy nad knyżkoju Wołodymyra Wiatrowycza Stawłennja OUN do jewreiw: Formuwannja pozyciji na tli katastrofy,’ Ukraina Moderna, 13 (2008): 252-265.

105 Zobacz, na przykład, powiązany z OUN(b) historyk Petro Mirchuk, My Meetings and Discussions in Israel (Are Ukrainians ‘Traditionally anti-Semites’?), (New York, London i Toronto: Ukrainian Survivors of the Holocaust, 1982), 66. Oraz, o prasie diaspory w Ameryce Północnej: John-Paul Himka, ‘A Central European Diaspora under the Shadow of World War II: The Galician Ukrainians in North America,’ Austrian History Yearbook 37 (2006): 29.

106 Himka, ‘A Central European Diaspora, 22; Taras Kurylo, ‘The “Jewish Question” in Ukrainian Nationalist Thought of the Interwar Period,’ Polin: Studies in Polish Jewry 26 (2014): 233–258; H. W. Kasjanow, ‘Ideolohija OUN: Istoryko-retrospektywnyj analiz,’ Ukrajinśkyj istorycznyj żurnał, no. 2 (luty 2004): 38-39.

107 Zobacz, na przykład, Ołeksandr Zaicew, ‘Wojenna doktryna Mychajła Kołodzinśkoho,’ Ukraina Moderna 20 (2013): 245-256; i Mychajło Kołodzinśkyj, ‘Nacionalistyczne powstannja: Rozdił iz praci “Wojenna doktryna ukrajinśkych nacionalistiw”,’ Ukraina Moderna 20 (2013): 257-295; Grzegorz Rossoliński-Liebe, The Fascist Kernel of Ukrainian Genocidal Nationalism (Pittsburgh: The Center for Russian and East European Studies, University of Pittsburgh, 2015).

108 Himka, ‘A Central European Diaspora,’ 22; Berkhoff i Carynnyk, ‘The Organization of Ukrainian Nationalists,’149; Grzegorz Rossoliński-Liebe, ‘Erinnerungslücke Holocaust: Die ukrainische Diaspora und der Genozid an den Juden,’ Viertelsjahrhefte für Zeitgeschichte 62, no. 3 (2014): 397-430, o Szuchewyczu, zobacz s. 421-424. Na temat fałszerskich machinacji Mykoły Łebed'a w dokumentach dotyczących masakry na Wołyniu, zobacz Krzysztof Łada, ‘Creative Forgetting: Polish and Ukrainian Historiographies on the Campaign against the Poles in Volhynia during World War II,’ Glaukopis, no. 2/3 (2005), 346.

109 ‘U Służbi bezpeki Ukrajiny…’ i ‘Dokumenty SBU sprostowujut’ zwynuwaczennja proty batalionu “Nachtihal”,’ relacja prasowa, Biuro Prasowe Ambasady Ukrainy w Kanadzie, no. 20, 22 marca 2008, dostęp 22 marca 2008,http://www.ukremb.ca/canada/ua/news/detail/11684.htm ; Wołodymyr Wiatrowycz, ‘Kuchnia antysemityzmu wid KGB,’ [w:] Istorija z hryfom “Sekretno”: Tajemnyci ukrajinśkoho mynułoho z archiwiw KGB, Wołodymyr Wiatrowycz (Lwiw: Centr doslidżeń wyzwolnoho ruchu, 2011), 239-255.

110 Zobacz, na przykład, artykuł jego żony, związanej z CDWR dziennikarki i redaktorki Jaryny Jasynewycz, ‘Wiatrowycz: Kampania proty Szuchewycza ne maje istorycznoji osnowy,’ Narodna Prawda, 4 marca 2008, dostęp 16 marca 2008,http://narodna.pravda.com.ua/history/47cd371e88b05/.

111 Wołodymyr Wiatrowycz, ‘Jak tworyłasia łehenda pro Nachtigall,’ Dżerkało Tyżnia, no. 6 (685), 16-22 lutego 2008, dostęp 16 marca 2008, http://www.dt.ua/3000/3150/62036/.

112 ‘Jewish Leaders Snub Ukraine Award Citing Rise in anti-Semitism,’ Kyiv Post, 24 października 2007, dostęp 8 kwietnia 2016,https://www.kyivpost.com/article/content/ukraine-politics/jewish-leaders-snub-ukraine-award-citing-rise-in-a-27668.html .

113 ‘Visit of Ukrainian President Yuschenko to Yad Vashem: Yad Vashem Chairman Chalev Thanks Ukrainian President Yushchenko for Instructing the Relevant Professionals to Reach an Agreement regarding the Bruno Schultz Murals, Chairman of the Council Lapid Protest Granting Honor to man Involved in Murder of Jews During Holocaust,’ strona internetowa Yad Vashem, dostęp 10 kwietnia 2008, http://yad-vashem.org.il/about_yad/what_new/data_whats_new/Yuschenko.html.

114 ‘Juszczenko ne dopustyt’ ksenofobiji, ale j proty sztampiw,’ Ukrajinśka Prawda, 15 listopada 2007, dostęp 18 listopada 2007,http://www.pravda.com.ua/news/2007/11/15/66920.htm .

115 ‘Ukraine President Defends National Hero,’ UNIAN, 16 listopada 2007, dostęp 17 stycznia 2008,http://www.unian.net/eng/news/news-221993.html.

116 ‘SBU sprostuwała Yad Vashem szczodo Szuchewycza,’ BBC Ukrainian, 4 marca 2008.

117 ‘W archiwi izrajilśkoho memorialnoho kompleksu “Yad Vashem” nemaje dosie na Romana Szuchewycza,’ Służba bezpeki Ukrajiny, 4 marca 2008, dostęp 23 kwietnia 2008, http://www.ssu.gov.ua/sbu/control/uk/publish/article?art_id=76079&cat_id=73817.

118 John-Paul Himka, ‘Debates in Ukraine over Nationalist Involvement in the Holocaust, 2004-2008,’ Nationalities Papers 39, no. 3 (2011): 363-365.

119 ‘Trust Ukraine scholars,’ Kyiv Post, 13 marca 2008, dostęp 8 kwietnia 2016, https://www.kyivpost.com/opinion/editorial/trust-ukraine-scholars-28583.html .

120 Hołodomor jest pojęciem wprowadzonym pod koniec lat 1980. przez ukraińską diasporę na sztuczny głód w latach 1932-1933. Wraz z wychwalaniem OUN i UPA, dążenie do zaprezentowania głodu w latach 1932-1933 jako zamierzonego aktu ludobójstwa przeciwko narodowi ukraińskiemu było kamieniem węgielnym Geschichtspolitik Juszczanki. O instrumentalnym wykorzystywaniu głodu, zobacz: Heorhij Kasjanov, Dance macabre: Hołod 1932-1933 rokiw u polityci, masowij swidomosti ta istoriohrafiji (1980-ti – poczatok 2000-ch) (Kyjiw: Informacijno-analityczna ahencija ‘Nasz czas’, 2010).

121 Roman Krucyk, ‘Memoriał: Pane Prezydente, zaberit’ nareszti dokumenty Szuchewycza z Yad Vashem,’ Majdan, 20 grudnia 2007, dostęp 17 stycznia 2008, http://maidan.org.news/for-print.php3?bn=maidan_mai&key=1198164610 .

122 Masza Miszczenko, ‘Praciwnyk SBU: My izdyły w Izrail’ pobaczaty dosie proty Szuchewycza – a joho prosto ne isnuje,’ UNIAN, 25 marca 2008, dostęp 8 kwietnia 2008, http://unian.net/news/print.php?id=242913 .

123 Wiatrowycz, ‘Roman Szuchewycz: sołdat.’ Historyk Tarik Cyril Amar, wówczas dyrektor akademicki Centrum Historii Miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej we Lwowie, specjalizujący się w historii II wojny światowej na Zachodniej Ukrainie, starał się wskazać błędy popełnione przez Wiatrowycza, ale jego miażdżąco krytyczna recenzja, choć początkowo przyjęta przez portal i gazetę Ukrajinśka Prawda, nigdy nie została opublikowana, a Amar nigdy nie doczekał się odpowiedzi od tej gazety. Krytyczna recenzja została opublikowane znacznie później, w innej publikacji. Tarik Cyril [Syryl] Amar, ‘Roman Szuchewycz: Fantazija,’ Zaxid.net, 26 sierpnia 2008. O dyskusji, zobacz Himka, ‘Debates in Ukraine,’ 364-365.

124 Wiatrowycz, ‘Jak tworyłasia łehenda pro Nachtigall.'

125 Wasil Bykau (1924-2003) był jednym z najważniejszych pisarzy białoruskich, szczególnie znanym ze swych realistycznych relacji z II wojny światowej, konfliktu, którego był weteranem. Na temat Bykau, zobacz Zina J. Gimpelevich, Vasil Bykau: His Life and Works (Montreal: McGill-Queen’s University Press, 2005).

126 Tamże.

127 Pobihuszczyj-Ren, Mozaika moich spomyniw; Myrosław Kalba, Drużyny Ukrajinśkych Nacionalistiw (Detroit: DUN, 1994); Myrosław Kalba, My prysiahały Ukrajini: DUN 1941-1942, (Lwiw: Memuarna biblioteka NTSz, 1999); Myrosław Kalba, U ławach drużynnykiw: spohady uczasnykiw. Materiały zibraw i wporiadkuwaw Myrosław Kalba (Denver: Wyd-wo Drużyny ukrajinśkych nacionalistiw, 1982); Myrosław Kalba, ed., Drużyny Ukrajinśkych Nacionalistiw w 1941-1942 rokach, (n.p: Wyd-wo Drużyny ukrajinśkych nacionalistiw, 1953), 63, 71, 77-78. Pobihuszczyj nawet posunął się do prezentowania Schutzmänner w roli ofiar: „Legion nie przeprowadził ani jednej egzekucji. Zamiast tego, niestety, żołnierz z Legionu został rozstrzelany [przez Niemców] (nie pamiętam jego nazwiska). Tamże, 40.

128 Posochow, ‘Szuchewycz.’

129 Nikołaj Ippolitowicz Obryńba, Sudba opołczienca, (Moskwa: Iauza, Eksmo, 2005), 283-284, dostęp 18 listopada 2007,http://militera.lib.ru/memo/russian/obrynba_ni/index.html.

130 Serhij Hrabowśkyj, ‘Tak proty koho ż wojuwaw Szuchewycz u Biłorusi?’ Ukrajinśka Prawda, 13 listopada 2007, dostęp 18 listopada 2007, http://www.pravda.com.ua/news/2007/11/13/66774.htm.

131 Hrabowśkyj odnosi się do partyzanta Izraila Abramowicza Lapidusa, dowódcy oddziału im. Kutozowa w II mińskiej brygadzie partyzanckiej oraz sekretarza podziemnego mińskiego komitetu wiejskiego KP(b)B. E. G. Joffe, G. D. Knat’ko i W. D. Sieliemieniew, Hołokost' w Biełarusi, 1941–1944 (Minsk: Nacionalnyj Archiw Respubliki Biełaruś, 2002), 219-221. Należy zauważyć, że dowódcy żydowscy w sowieckich formacjach partyzanckich byli rzadkością, gdyż władze sowieckie z premedytacją dążyły do zmniejszenia liczby Żydów na stanowiskach dowódczych w ruchu partyzanckim w celu zwalczania stereotypu „judeo-bolszewizmu”. Leonid Smilovitsky, ‘Antisemitism in the Soviet Partisan Movement, 1941=1944: The Case of Belorussia,’ Holocaust and Genocide Studies 20, no. 2 (2006): 217; Evgenij Rozenblat, ‘Belarus: Specific Features of the Region’s Jewish Collaboration and Resistance,’ [w:] Collaboration and Resistance During the Holocaust: Belarus, Estonia, Latvia, Lithuania, ed. David Gaunt, Paul A. Levine i Laura Pelosuo (Bern: Peter Lang, 2004). Łazar Kaganowicz niewątpliwie odegrał ważną rolę w głodzie w latach 1932-1933, a także w Wielkim Terrorze, ale łączenie Żydów z komunizmem dokonywane przez Hrabowśkiego, oraz jego niezbyt subtelna insynuacja, że bycie Żydem ma coś wspólnego z byciem masowym mordercą, ma posmak raczej problematycznego esencjonalizmu. Nie wyjaśnia, w jaki sposób do ukraińskiej konstytucji miałyby zostać wprowadzone zasady polityczne Szuchewycza lub programy polityczne OUN(b) z 1943 r.

132 ‘Jurij Szuchewycz: Ia hadaju, Prezydent udostojit’ moho bat’ka najwyszczoji nahorodu,’ Lwiwśkyj portal, 6 lipca 2007, dostęp 22 lutego 2008, http://portal.lviv.ua/citizens/2007/07/06/174417.html .

133 Mykola Riabchuk, ‘Ukraine: Neither Heroes nor Villains: Review of Heroes and Villains: Creating National History in Contemporary Ukraine, by David Marples (Budapest: Central European Press, 2007),’ Transitions Online, 6 lutego 2007.

134 Iwan Łysiak-Rudnyćkyj, ‘Nacionalizm i totalitaryzm (Widpowid’ M. Prokopowi),’ Journal of Ukrainian Studies 7, no. 2 (1982): 83-85; Per A. Rudling, ‘Theory and Practice: Historical Representation of the War Time Activities of OUN-UPA (the Organization of Ukrainian Nationalists – the Ukrainian Insurgent Army),’ East European Jewish Affairs 36, no. 2 (2006): 163-189; i Łada, ‘Creative Forgetting,’ 340-375.

135 John Armstrong, Ukrainian Nationalism, 3rd ed. (Englewood, CO: Ukrainian Academic Press, 1990), 117.

136 John-Paul Himka, ‘War Criminality: A Blank Spot in the Collective Memory of the Ukrainian Diaspora,’ Spaces of Identity 5, no. 1 (2005), 13-14.

137 Andreas Kappeler, Der schwierige Weg zur Nation: Beiträge zur neuern Geschichte der Ukraine (Vienna: Böhlau, 2003), 19.

138 Timothy Garton Ash, ‘The Life of Death,’ The New York Review of Books, December 19, 1985, 32.

139 Richard S. Esbenshade, ‘Remembering to Forget: Memory, History, National Identity in Postwar East-Central Europe,’ Representations, no. 49 (1995), 84, cytując Gunter Grass, ‘Losses,’ Granta 42 (1992): 102.